zbekiston respublikasioliy va rta maxsus ta'lim vazirligi

7.6. Yosh futbolchilarni tanlash
Yosh, 
kelajagi 
porloq 
fiitbolchilami 
tayyorlash 
kamayib 
ketganligining sabablaridan biri  BO’SM, maxsus  sinflar va tayyorgarlik 
guruhlari rahbarlari tomonidan bolalaming ixtisosli ravishda futbol bilan 
shug’ullanish uchun tanlab olinmayotganligi hamda tanlash uslubiyatida 
bilishning sayozligidadir.
Yuqori sport natijasiga hamma ham erishavermaydi. 0 ’zbek va chet 
elda yuqori  natijalarga erishgan futbolchilar biografiyasi  bilan tanishsak 
(Pele,  Maradona,  G.Krasnitskiy,  A.Abduraimov,  М.Ап,  V.Fyodorov, 
M.Qosimov)  shuni  bilamizki,  ular  yoshlik  davrida  o’z tengdoshlaridan 
o’z qobilyatlari bilan ajralib turishgan.
201

---

Futbolchilami  tanlash  o’quv-mashg’ulot  jarayonining  muhim  va 
uzviy  qismidir,  chunki  u  sport  tayyorgarligining  asosiy  vazifasini  hal 
etishga - yuqori sport natijalariga erishishga yordam beradi.
Futbolda  tanlash  faqat  natijalaming  ancha  yuqori  darajada 
bo’lishigina  emas,  balki  shuullanuvchilaming  bir  xil  tarkibda 
boMishini  ham  ta’minlaydi,  bu  esa  o’qitish-o’rgatish  natijalariga  ijobiy 
ta’sir  etadi.  Tanlashga  yetarlicha  baho  bermaslik  yoki  uning 
uslublarining  mukammal  boMmasligi,  odatda,  tuzatib  bo’lmaydigan 
zarar  keltiradi. 
Ko’pchilik 
bolalaming 
bolalar-o’smirlar 
sport 
maktablarini  tashlab  ketishi  (bu  qitishning  turli  bosqichlarida  sodir 
bo’ladi) bunga misol bo’la oladi.
Sportchilami  tanlashdagi  malakasizlikning  asosiy  sababi  -  
sportchining  o’qishda,  mashg’ulotda  va  musobaqada  o’sishiga  sabab 
bo’ladigan  shaxsiy  sifat  va  xususiyatlar  kompleksi  haqidagi  bilimning 
yetarli emasligidir.
Sport  faoliyati  qanchalik  murakkab  blsa,  sportchi  psixologik  va 
harakat  funksiyalarining  zaruriy  kompleksini  tashkil  etuvchi  variantlar 
shunchalik  ko’p  bo’ladi.  Shu  nuqtai  nazardan  futbol  alohida  o’rin 
egallaydi,  chunki  bu  sport turidagi  muvaffaqiyat  bevosita  sheriklaming 
birgalikda harakat qilish (o’ynash) sistemasiga bog’liq. Bunda shaxsning 
turli  xil  sifatlari  va  xislatlari  ustun  bo’lgan  kishilar  ayniqsa  yaqqol 
ajralib  turadilar.  Shuning  uchun  ftjtbolda  tanlash  masalasi  birinchi 
navbatda,  bolaiar shaxsini va ulaming butun  sifatlari  hamda xislatlarini 
o’rganish bilan bog’ liq.
7.6.1. Tanlash tomonlari
Tanlashning  uch  tomoni:  mezoni,  uslubiyati  va  tashkil  etilishi 
farqlanadi.
Shaxsning  tanlash  vaqtida  lchanadigan  yoki  tekshiriladigan 
sifatlari  va  xislatlari  mezon  deyiladi.  Masalan,  sportchi  harakatining 
tezligi futbolda tanlashning muhim mezonidir.
0 ’z  navbatida  mezon  uch  turga:  qobiliyat  nishonalari,  iste’dod  va 
qobiliyatga bo’linadi.
Qobiliyat  nishonalari  bu  tug’ma  va  hayotning  dastlabki  yillarida 
egallangan  anatomik  va  flziologik xususiyatlardir.  Masalan,  gavdaning, 
ayniqsa mushak  yoki  yurak-tomir tizimining  ba’zi  nisbatlari  futboldagi
202

---

boMajak  muvaffaqiyatlar  uchun  qobiliyat  nishonalari  boMib  xizmat 
qilishi mumkin.
Iste’dod  shaxsning  sifat  va  xislatlari  kompleksidan  iborat  boMib, 
sportda katta yoki  kichik  muvaffaqiyatlarga erishish  imkoniyati  shunga 
bogMiqdir.  Tanlashda  iste’dod  asosiy  mezon  hisoblanadi.  Texnika  va 
taktika  mahorati  emas,  balki  mahoratni  muvaffaqiyatli  egaliab  olishni 
ta’minlaydigan sifatlar iste’dod tushunchasiga kiradi. Bu sifatlar harakat 
xarakterida  (masalan,  harakatlar  tezligi  yoki  koordinasiyasi)  yoki 
intellektual tarzda (masalan, tez fikr yuritish) boMishi mumkin.
Qobiliyat  iste’doddan  farqli  oMaroq,  harakat  va  operasiyalar 
usullaridan,  ya’ni  ko’nikma  va  malakalardan  iborat  boMadi.  Biroq 
qobiliyatning  asosini  ko’nikma  va  malakalar  tashkil  etmaydi,  balki  bu 
knikmalami  yoMga  solib  turuvchi  jarayonlar  tashkil  etadi.  Futbolga 
yangi  kelganlarda uncha qobiliyat boMmaydi.  Shug’ullanuvchilar asosiy 
texnik  va  taktik  uslublami  egallab,  muayyan  tayyorgarlik  bosqichiga 
yetganlaridagina,  ulaming  qobiliyatini  baholash  mumkin.  Yuqori 
mahoratli  jamoaga  yinchilar  qabul  qilinar  ekan,  asosiy  mezon  qilib 
aynan sportchining qobiliyati olinadi.
Mezonlami  lchash  uchun  qoMlaniladigan  usul  yoki  moslamalar 
uslu-biyatlar 
deyiladi. 
Tanlash 
amaliyotida 
ekspert 
uslubiyat, 
apparaturali uslubiyat va testli uslubiyatlardan foydalaniladi.
Ekspert  uslubiyatlar  mutaxassislaming  (murabbiyning  o’zi  ham 
mutaxassis  boMishi  mumkin)  boMajak  o’yinchining  iste’dod  darajasi 
haqidagi 
funksiyalariga 
asoslangan 
boMadi. 
Agar 
ko’pchilik 
mutaxassislarda  shunday  fikr  boMsa,  uning  ishonchliligi  ancha  yuqori 
boMadi.
Apparaturali  uslubiyatlar baholarining aniqligi  bilan afzallikka ega. 
Biroq bu baholarga qarab iste’dodlilik darajasi haqida umumiy taassurot 
hosil  qilib  boMmaydi.  Ayrim  sifatlar  hali  iste’dodni  xarakterlamaydi. 
Ular birlashishi va o’ziga xos birikishda namoyon boMishi kerak.
Turli  sifatlaming  birikib  kelishini  hisobga  olib  tuziladigan  testlar 
(sinov)  tanlashning  eng  samarali  uslublaridir.  Krsatkichlaming 
bilvositaligiga  qaramay,  testlar  bir  qator  muhim  afzalliklarga  ega.  Bu 
afzalliklardan  asosiysi  -  futbol  o’yiniga iste’dodlilikning test  modelini 
yaratishning mumkinligidir.
Uslubiyatlardan  maqsadga  muvofiqroq  foydalanishga  qaratilgan 
tadbirlar kompleksi tanlashning tashkil etilishi deb ataladi.
203

---

Shunday  qilib,  nomzodlar  guruhidan  blajak  o’yin  faoliyatida 
yuqori  va  barqaror  natijalarga  erishishi  mumkin  bo’lganlami  (shularga 
erishish  ehtimoli  ko’proq  bo’lgan  bolaiami)  tanlab  olishga  qaratilgan 
tashkiliy-uslubik  tadbirlar  kompleksini  yosh  futbolchilami  tanlash  deb 
atash mumkin.