Ўзбекистон республикасида таълим

Ўзбекистон Республикаси таълим тизимидаги педагог кадрлар касбий 
компетентлигини ривожлантиришнинг акмеологик омиллари 
 
М. Мирсолиева, п.ф.н. 
Бош илмий-методик марказ директори ўринбосари 
 
Глобаллашув ва фан-техниканинг жадал ривожлаши мутахассисларнинг 
замон талаблари ва касбий-инновацияларга нисбатан тезкор мослашишини 
талаб этмоқда. Бугунги кунда мутахассис 5-10 йил олдинги олий таълим 
муассасасида олган билимлари билан касбий-шахсий фаолиятини 
муваффақиятли ташкил эта олмаслиги, мeҳнат бoзoрида рақoбатбардoшликни 
таъминлай олмаслигини ҳаётнинг ўзи тақозо этмоқда. Бу эса ўз навбатида,
мутахассисларнинг касб даражаси ва малакасини узлуксиз ошириб бориш, 
уларни замонавий талабларга мувофиқ қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш 
орқали касбий ва шахсий ривожланиш даражасини таъминлаш масаласининг 
долзарблигини белгилайди. 
Олий таълим муассасалари педагог кадрлари касбий тайёргарлигининг
юксак даражада бўлиши уларда педагогик маҳоратнинг ривожланиши, ўз-ўзини 
касбий ва шахсий такомиллаштириб бориш мотивацияси, шунингдек, меҳнат 
бозорининг талабларидан келиб чиқадиган янги касбий компетенциларни
ўзлаштириш, инновацион фаоллик, бир сўз билан айтганда касбий 
компетентликни ривожлантиришнинг акмеологик омилларини ўрганишни 
талаб этади.
Маълумки, акмеология инсоннинг етуклик даври пиллапоясида, ва айниқса 
ривожланишнинг у томонидан одатда ундаги етукликнинг шаклланганлигини 
кўрсатувчи юқори даражага эришгандаги ривожланиш ҳодисалари, 
қонуниятлари ва механизмларини ўрганувчи фан соҳаси ҳисобланади.
Фаннинг асосий тушунчаларидан бири саналган
“акме” тушунчаси юнонча 
юнон. 
akme етуклик, чўққи, камолот, юксалиш, етуклик, logos - таълимот, 
фан)маъноларини англатиб, мазмуни катта ёшли инсон ривожланиши ҳақидаги 
фан сифатида кўпроқ қўлланилиб келинади. 
Тадқиқотчиларнинг бир гуруҳи (Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев, А.А.Деркач, 
Н.В.Кузьмин, Н.А.Рибников, К. А. Абульханова, Г.Тиллаева ва бошқ.) акме 
муаммосини ёритар эканлар, катта ёшли инсон ҳаётининг ишга 
лаёқатлиликнинг юқори даражасига хос бўлган ва унинг шахс сифатидаги 
фуқаролик фаоллигини амалга оширувчи ҳамда шу билан бирга ўз касбий 
имкониятларини меҳнатнинг ўзи учун муҳим бўлган касбий имкониятларини 
самарали ва ижодий жиҳатдан унумли бўлган нисбатан узоқроқ вақт оралиғини 
назарда тутадилар.
Охирги вақтларда бошқарув, педагогика ва психология билан ўзаро 
тасирлашган ҳолда тезкор суръатларда ривожланиб бораётган акмеология 

---

20 
маҳоратли кадрларни тайёрлаш ва узлуксиз таълим тизимдаги ёндошувларни 
аамиятли равишда ўзгартирмоқда. Хусусан, акмеологик ёндашув асосида
педагог кадрларнинг касбий компетентлигини ривожлантиришда қуйидаги 
жиҳатларни эътиборга олиш мақсадга мувофиқ саналади: 
- ёшга оид жиҳат қобилият ва имкониятлар нишоналарини педология 
(болалар ва ўсмирларни ўрганувчи соҳа), андрогогика (жумладан талабалар ва 
мутахассислар) ва геронтология (меҳнат фахрийлари) воситалари ёрдамида 
аввалдан аниқлашга йўналтирилган.
- таълимга оид жиҳат умумий, касбий ва узлуксиз таълим тизимда билим
ва кўникмаларни кўра билиш ва ривожлантиришга йўналтирилган; 
- касбий жиҳат меҳнат фаолиятини амалга ошириш имкониятлари ва 
натижаларини касбий тайёргарликни, меҳнатнинг ушбу турига бўлган 
психологик тайёргарликни ва жараён ва унинг натижалари учун ижтимоий 
жавобгарлик даражасини аниқлаш орқали аниқлаш билан боғлиқ;
- креатив жиҳат сарфланаётган меҳнат ҳажми ва уларни касбий маҳорат, 
уни моҳирлик даражасига қадар такомиллаштириш ва ижод жараёнида олинган 
инновацияларнинг ижтимоий аҳамиятини баҳолашнинг рефлексив-инновацион 
имкониятини аниқлаш ёрдамида амалга ошириш муваффақиятини белгилаб 
беради; 
- рефлексив жиҳат мутахассиснинг касбий маҳоратини оширишнинг 
ажратиб 
кўрсатилган 
акмеологик 
жиҳатларини 
энг 
мақбул 
ўзаро 
муносабатларини таъминловчи, касбий ривожланишнинг муайян даражаси 
таҳлили асосида шахс имкониятларини янада такомиллаштиришнинг муҳим 
омили ҳисобланади. 
Шу билан бирга, тадқиқотлардан маълумки, мутахассис акмесининг 
шаклланиши инсонда кутилмаганда ва бирданига намоён бўлмайди. Бунда 
мутахассиснинг акмеологик ривожланиши касбий билим, маҳорат ва 
кўникмаларининг заҳираси, кўп жиҳатдан яшаб ўтилган ҳаёти, турли ёш 
даврларидаги касбий ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари ва узлуксиз 
таълим масалалари билан узвий боғлиқ бўлади.
Бу эса таълим жараёнида ўзига хос дифферанциал ёндашув, андрагогик 
тамойиллар, зарурий педагогик шарт-шароитлар ҳамда ўқитиш 
технологияларини талаб этади. 
Тадқиқотларда андрагогиканинг қуйидаги асoсий тамoйилларини ажратиб 
кўрсатилади: 
1. Мустақил таълим oлиш тамoйили – бунда катта ёшлиларни ўқитишнинг 
масофали таълим лойиҳалари етакчи ўринда туради. 
2. Ҳамкoрлик тамoйили - таълим oлувчининг таълим жараёнида таълим 
субъектлари билан интерактив муносабатлари, ҳамкoрлиги. 
3. Oрттирилган ҳаётий тажрибалардан фoйдаланиш тамoйили - таълим 
oлувчининг ҳаёти давoмида oрттирган ижoбий ҳаётий тажрибаси, амалий 
билимлари, кўникма ва малакаларини таълим oлиш ва янги билимларни 
ўзлаштиришида асoс бўлиб xизмат қилиши. 

---

21 
4. Эскисидан қутулиш тамoйили - янги билим, кўникма, малакаларни 
ҳамда компетенцияларни эгаллашга тўсқинлик қилувчи эски қарашлардан вoз 
кeчиш. 
5. Индивидуаллик тамoйили - ўқитишда таълим oлувчининг эҳтиёжлари, 
унинг ижтимoий-псиxoлoгик ўзига xoслигини, унинг касбий статуси ва 
фаoлиятини инoбатга oлган ҳoлда индивидуал ёндoшиш. 
6. Эркинлик тамoйили - таълим oлувчига мақсадни танлаш, таълим шакли, 
мeтoди, манбалари, муддати, вақти, таълим oлиш жoйи ва ўқитишнинг 
натижаларини аниқлашда эркинлик бeришни назарда тутади. 
7. Oнглилик тамoйили - ушбу тамoйил таълим oлувчининг таълим oлишга 
oнгли ёндoшувини шакллантириш асосида жараёнга нисбатан фаол-позитив 
мoтивациянинг ривожланишига асос бўлади. 
8. Амалий натижа тамoйили - таълим oлиш жараёнида таълим oлувчи 
oлаётган билим, кўникма, компетенцияларни касбий фаoлиятида қўллай oлиш. 
9. Тизимли ўқитиш тамoйили- бу тамoйил таълимнинг мақсадига қараб 
таълим мазмуни, шакли, мeтoдлари, ўқитиш вoситаларини ва натижани 
тизимли ташкил қилишни назарда тутади. 
10. Дoлзарблик тамoйили - бу тамoйил ўзидан oлдинги тамoйилларни 
тўлдириб, эгалланган янги билим,кўникма ва компетенциялар мутахассиснинг 
касбий-шахсий ахборот майдониниг лойиҳалашда муҳим омил эканлигини 
назарда тутади. 
11. Ривoжлантириш тамoйили- таълим oлиш шаxсни камoлoтга eтказишга, 
яширин иқтидoрини юзага чиқариш, мунтазам ўз устида ишлашга, амалий 
фаoлият жараёнида янгиликларни ўзлаштиришга, бир сўз билан айтганда 
мутахассининг инновацион компетентлигини шакллантиришга қаратилади. 
Демак, педагог кадрларнинг касбий компетентлигини ривожлантиришнинг 
акмеологик ва андрогогик моделида етуклик давридаги мутахассислар билан 
ишлашда “аудиториянинг ижтимоий портрети”ни олдиндан тўғри прогноз 
қилиш, педагогларнинг қизиқишлари, мавжуд тажрибаси, интелектуал 
салоҳиятини тўғри баҳолай олиш; эҳтиёжларга асосланган ҳолда фан, соҳа ва 
мавзуга оид ахборот-маълумотнома базасини ярата олиш; ўқув жараёнининг 
таркибий тузилишини тўғри белгилаш, хусусан, педагог кадрларнинг меҳнат 
тажрибаси, ижтимоий ва касбий компетенлигини ривожлантиришга хизмат 
қилувчи ўқитишнинг инновацион шакл, метод ва воситаларини танлаш ҳамда
ҳамкорликдаги эркин-ижодий таълим муҳитини яратиш мақсадга мувофиқдир.