Ўзбекистон республикасида таълим

Олий таълим тизимида компетенциявий ёндашувни амалга ошириш 
муаммолари 
 
Ж.О. Толипова п.ф.д., профессор
Низомий номидаги ТДПУ 

Республиканинг 
барча 
соҳаларини 
инновацион 
ривожланишини 
таъминлаш асосий мақсад қилиб белгиланган бир даврда, олий таълим 
тизимини ҳам инновацион ривожлантириш талаблари асосида қайта кўриб 
чиқиш, яъни талабаларда ўқув курслари бўйича ДТС билан меъёрланган билим, 
кўникма, малакаларни шакллантириш баробарида, уларнинг рақобатбардош-
лиги ва баркамоллигини таъминлаш учун таълим-тарбия жараёнига 
компетенциявий ёндашувни амалга ошириш лозим.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги
187-сонли “Умумий ва ўрта махсус таълим муассасалари Давлат таълим 
стандартларини тасдиқлаш” тўғрисидаги қарорида белгиланган вазифаларга 
мувофиқ узлуксиз таълим, хусусан олий таълим муассасаларининг таълим 

---

29 
мазмуни янгиланиши, ўқув режа фан дастурлари ва ДТС компетенцияли 
ёндашув асосида қайта ишланиши лозим.
Компетенцияли ёндашув асосида шакллантирилган ДТС амалиётга жорий 
этиш олий таълим муассасаларида ташкил этиладиган таълим-тарбия 
жараёнининг таркибий қисмлари: таълим мазмуни, ўқитиш методлари, 
воситалари ва шаклларини инновация киритиш орқали модернизациялашни 
талаб этади. 
Компетенцияли ёндашув талабаларда таянч ва хусусий фанга доир 
компетенцияларни таркиб топтириш лозимлигини таъкидлайди. Шу ўринда 
компетенция талабаларнинг аввал ўзлаштирган назарий билим, амалий 
кўникмаларини ўқув жараёнида вужудга келтирилган ўқув муаммоларини 
ижодий ҳал этиш мақсадида янги ва кутилмаган вазиятларда қўллай олиш 
лаёқати эканлигини эслаш зарур. 
Аксари ҳолларда таълим-тарбия жараёнида талабаларнинг аввал 
ўзлаштирган назарий билим, амалий кўникмалари дарслик ва адабиётларда 
келтирилган ҳолатларда таниш одатий вазиятларда қўллаш талаб этилади. Бу 
жараёнда талабалар фақат хотирасида сақланган билим, кўникма ва малакалар 
такрорланади. Талабалар томонидан ақлий фаолият операциялари: таҳлил, 
синтез, қиёслаш, таққослаш, абстракциялаш, моделлаштириш, таснифлаш, 
умумлаштириш ва хулоса ясаш талаб этилмайди.
Компетенцияли ёндашувда эса, талабаларнинг аввал ўзлаштирган назарий 
билим, амалий кўникмалари янги муаммоли ва кутилмаган вазиятларда қўллаш 
талаб этилади. Билим, кўникма ва малакалар янги муаммоли ва кутилмаган 
вазиятларда қўллаш талабалар томонидан ақлий фаолият операциялари: таҳлил, 
синтез, қиёслаш, таққослаш, абстракцияаш, моделлаштириш, таснифлаш, 
умумлаштириш ва хулоса ясаши лозим. 
Замон билан ҳамнафас профессор-ўқитувчи ўз педагогик фаолиятини 
юқорида қайд этилган талабларга монанд ҳолда ўқитишда интерфаол методлар, 
педагогик, ахборот-коммуникацион технологиялардан фойдаланган ҳолда 
ташкил этишни йўлга қўйган. 
Маълумки, юқорида қайд этилган инновациялар таълим-тарбия жараёнига 
мажмуа ҳолда жорий этилиши ўқитувчидан муайян методик билим, кўникма ва 
малакалар, шунингдек, педагогик компетентлик(лаёқат)ни талаб этади. 
Ўқитувчининг замонавий методик билим, кўникма ва малакаларни 
эгаллаши, шунингдек, педагогик компетентлик(лаёқат)нинг мавжудлиги унинг 
ўз педагогик фаолиятида баркамол шахсни вояга етказишни назарда тутишига 
асос бўлади. 
Шуни қайд этиш керакки, ўқитиш жараёнига киритилган инновацион 
таълим муҳити талаблари асосида бўлажак кадрнинг касбий тайёргарлигига 
муайян ўзгартиришлар киритилиши, яъни ижодий фаолият тажрибаларини 
эгаллаши лозимлиги эътиборда четда қолмоқда. 
Талабалар томонидан эгалланиши лозим бўлган ижодий фаолият 
тажрибаларини аниқлашда фойдаланиладиган назорат турларида талабалар 
томонидан ақлий операциялар: таҳлил, синтез, таққослаш, қиёслаш, 

---

30 
абстракциялаш, моделлаштириш, таснифлаш, умумлаштириш ва хулоса 
ясашни, яъни ижодий фикр юритишни талаб этади. 
Талабаларда ижодий фаолият тажрибаларини таркиб топтириш ва 
ривожлантиришда ўқув курслари мазмунидан ўрин олган Кейс-стади 
топшириқлари ва қийинлик даражалари продуктив, қисман-изланишли ва 
ижодий (креатив) тестлар муҳим ўрин тутади. Шуни қайд этиш лозимки, 
профессор-ўқитувчилар таълим-тарбия жараёнида талабаларнинг ўзлаштирган 
билим, кўникма, малакалари ва компетенцияларини назорат қилиш ва 
баҳолашда квалиметриянинг асосий методларидан бири, тест топшириқларидан 
фойдаланиш, назорат таркибига стандарт ва ностандарт тест топшириқлари 
киритиши лозим. 
Юқоридаги фикрлар эътиборга олинган ҳолда талабалар томонидан таълим 
мазмунининг барча таркибий қисмларини ўзлаштириш даражасини аниқлашда 
стандарт тест топшириқлари билан бир қаторда ностандарт тест 
топшириқларидан фойдаланиш зарурати келиб чиқмоқда. 
Талабалар томонидан таълим мазмунининг таркибий қисмларини 
эгалланганлик даражасини аниқлашда фойдаланиладиган назорат турларидан 
бири тест топшириқлари бўлиб, уларни мақсадга мувофиқ ҳолда 
шакллантириш ва ўз ўрнида фойдаланиш учун мазкур жараённинг назарий 
асосларини билиш зарур. 
Таълим-тарбия жараёнининг ташкил этилиши ва унинг самарадорлигини 
аниқлашда ўтказиладиган назорат ва унинг турларини хилма-хиллаштириш 
муҳим аҳамият касб этади. 
Таълим-тарбия жараёни яхлит система бўлиб, унинг ташкил этилиши, 
боришини назорат қилиш, олинган натижаларга мувофиқ аввало ўқитувчининг 
педагогик фаолиятини таҳлил этиш, Рейтинг тизимига мувофиқ таҳсил 
олувчиларнинг ўзлаштирган билим, кўникма ва малакаларидаги типик 
камчиликларни аниқлаш ва уларни коррекциялаш йўлларини белгилашни 
тақоза этади. 
Таҳсил олувчиларнинг ўқув режадан ўрин олган курслар бўйича 
ўзлаштирган билим, кўникма ва малакаларини аниқлаш ва баҳолашда назорат 
турларидан бири тест топшириқлари саналади. 
Тест топшириқлари дидактик материаллар сирасига мансуб бўлиб, у 
қуйидаги функцияларни амалга оширади: 
