Bog'liq zbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanis
Chidamlilik va uni tarbiyalash uslubiyoti Jismoniy tarbiyada chidamlilik deb, muskul faoliyati
jarayonida vujudga keladigan toliqishga organizmning qarshi
turish qobiliyati tushuniladi. Umumiy va maxsus chidamlilikni
farqlash zarur.
Umumiy chidamlilik deb, kõp muskul guruhlarining faoliyatga
jalb etuvehi va yurak-qon tomir hamda nafas olish sistemalariga
yuqori talab qõyuvchi davomiy vaqtda ishni bajarish qobiliyatiga
aytamiz.
Chidamlilik ma'lum faoliyatga nisbatan, mutaxassislik sohasi
turi sifatida tanlab olinsa, maxsus chidamlilik deb ataladi.
65
Sport mutaxassisligining turlari qancha bõlsa, maxsus
chidamlilikning turlari ham shuncha bõladi.
Jismoniy tarbiyada quyidagi atamalar ishlatiladi: kuchlilik.
tczkorlik. sakrovchanlik, turğunlik. harakatlilik va maxsus
chidamlilikning boshqa turlari.
Chidamlilik manbayi va uni tarbiyalash uslubiyoti Chidamlilikni tarbiyalash manbayi sifatida umumiy tayyorgarlik, maxsus tayyorgarlik va musobaqa mashqlaridan foydalaniladi. Organizmga ta’sir ctishga boğliq bolgan mashqlar.
umumiy mashqlar (yugurish. suzish va boshqalar) va lokal ta’sir
ctuvchi (qõl va oyoqlarni ko*p marotaba kõtarib- tushurishlar)
ga bõlinadi.
Lokal ta’sir etuvchi mashqlar õzining rivojlanishidan
qolayotgan alohida muskullaming faoliyatini õstirib, kuch.
tezlik kuchi, chidamlilikning komponentlarini oshiradi.
Umumiy chidamlilikni rivojlantirishda uzJuksiz yoki tanaffusli bajariladigan mashqlar — 25—30 daqiqa va yangi
boshlovchilarda 50 va 120 daqiqa, biroz tayyorgarligi borlarda
(yugurish, suzish, cshkak eshish), vclosipedda uchish. kõproq
davom ctadigan uzluksiz muddatlarda qõllaniladi.
Egiluvchanlik va uni tarbiyalash uslubiyoti Egiluvchanlik bu — odamning harakatni katta amplituda bilan
bajara olish qobiliyatidir. Bu sifat harakatchanlikning
rivojlanganligi bilan aniqlanadi. „Egiluvchanlik” tcrmiuidan
butun tana bõğinlarida harakatchanlik mavjud bõlgandagina
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Odamda bo g inlar harakatchanligi vujudga kelishining ikkita
asosiy shaklini ajratish mumkin: I) passiv harakatlarda ishchanlik; 2) faol harakatlarda ishchanlik. Passiv harakat tashqi
kuchlar ta'siri natijasida amalga oshiriladi. Faol harakatlar
ma’lum bo g*in orqali õtayotgan muskul guruhlarining ishi
hisobiga bajariladi.
Oddiy sharoitda odam katta anatomik (chcgaralangan) qism
harakatchanligidan foydalanadi va doimo katta passiv harakatchanlik chtiyojini saqlab qoladi.
Bo g inlar harakatchanligi talab qilinadigan ycngil atletika,
gimnastika. suzish mashğu lot lari jarayonida anatomik harakatchanlikning faqat 80—95 foizidan foydalaniladi. xolos. Bõğinlar harakatchanligiga la'sir etuvchi maxsus jismoniy mashqlar,
Otganizmning rivojlanish yoshini labiiy borish bilan kelishilgan
holda olib borilmoği zarur.
Egiluvchanlikni taibiyalashni 10—14 yoshlardan maqsadga
niuvofiq tarzda amalga oshirila boshlansa, katta samara bcradi
yoki 14 yosh va undan kcyinroq boshlansa. bõğinlar
harakatchanligini takomillasluirish katta qiyinchilik bilan
amalga oshiriladi. Bõğinlar harakatchanligi 10—14 yoshlarda.
katta õquvchilarda csa nisbatan ikki marta samaraliroq
rivojlanadi.
Egiluvchanlik gavdani oldinga, orqaga, yon tomonlaiga bukish
darajasi bilan aniqlanadi.
Gavdaning egiluvchanlik darajasini aniqlash ucltun skamcykaga chiqib turib, oyoqlar tizzasini bukmasdan oxirigacha
oldinga engashish kerak. Masofa (sm) skamcykaning chctidan
qõlning uchinchi barmoğigacha õlchanadi. Agar barmoqlar
skamcykaning chetiga yctmasa, harakatchanlik kattaligi minus
belgisi bilan bclgilanadi, agar pastga tushsa — plus bclgisi
bilan bclgilanadi. Bõğinlar cgiluvchanligining yaxshi
kõrsatkichi 010 — QI6 sm katta-kichikligi bilan bclgilanadi.
Egiluvchanlikni tarbiyalashning butun jarayonini uch bosqichga bõlish mumkin: „Bõğinlar gimnastikasi" bosqichi;
harakatchanlikni rivojlantirishning maxsuslashgan bosqichi;
bõğinlar harakatchanligini crishilgan darajada ushlab turish
bosqichi.
„Bõğinlar gimnastikasi'' bosqichining vazifasi bõğinlarda faol
va passiv harakatchanlikning umumiy darajasini rivojlantirishgina cmas. bõğinlarning õzini mustahkamlash, muskultugun apparatlarini mashqlar, sozlash cgiluvchan qilishdan
iborat. Bu bosqichda hamma bõğinlarni ..ishlab chiqish “ amalga
oshiriladi.
Bõğinlarda harakatchanlikni rivojlantirishning maxsus
bosqichi, ma'ium harakatlarda maksimal amplitudani rivojlantirish. sport tcxnikasini tczroq õzlashtirib olishga yordam
berish, shu asosda natijani yaxshilaslt vazifasini hal etishdir.
Bõğinlar harakatchanligini crishilgan darajada ushlab turish
bosqichi, har kun chõ/ilish mashqlarini bajarishni kõzda
tutmaydi. Agar mashğulotlardan bõğin va muskul tugunlarining
chõzilish mashqi olib tashlansa, bu holda bõğinlar
harakatchanligi yomonlashadi.
Egiluvchanlikni tarbiyalashning manbayi va uslubiyoti Boğinlar harakatchanligini rivojlantirishning passiv manbayi
sifatida chõzilish mashqlaridan foydalaniladi. Ular shunday
bõlishi kerakki, oxirgi amplituda bilan bajarish mumkin bõlsin.
Bu vaqtda shuğullanuvchilarga maqsadga muvofiq topshiriq zarur:
„Pastroq", „Nishonga oil", „Baland- roq" va hokazolar.
Qaysidir bir harakatda faol harakatchanlikning ortishiga
crishishning ikki yõIi bor: a) passiv harakatchanlikni oshirish
hisobiga; b) harakatda qatnashayotgan muskulning maksimal
kuchini oshirish hisobiga.
Bõğinlarda katta harakatchanlikka erishish uchun har kuni
mashq bajarish zarur. Ikki marotaba crta bilan va kcch- qurun
mashq qilish yana ham yaxshi samara beradi. Chõzilish
mashqlarini crtalabki badantarbiyaga kiritish maqsadga muvofiqdir. Egiluvchanlik mashqlari orasidagi 2—3 haftali tanatTus
ham egiluvchanlikning rivojlanish darajasiga salbiy ta’sir
kõrsatadi.
Tana haroratining ortishi, muskullarning va ayniqsa.
„ishlashi" zarur bõlgan harakatni maksimal amplitudada bajarishi
uchun katta ahamiyatga ega: taxminiy badanni „qizdirishda"
ularning chõzilishi ortadi.
Chõzilish mashqlarini bajarishda aniq maqsadni qõyish zarur:
ma’lum nuqtaga yoki bclgiga aniq yctish.
Chõzilish mashqlarini ma'lum ketma-ketlik mashğu- lotlarda
bajarish kerak. yuqori bõğin qismlariga. (anagtt va past bõğin
qismlariga, seriyalar orasida — bõshashishlikka ham mashq bcrish
zarur.
Majmuyi 8—80 faol va sust mashqlardan iboral bõlishi mumkin.
