Ўзбекистон республикаси вазирлар махкамаси ўзбекистон Олий ва Ўрта маҳсус таълим вазирлиги Ўзбекистон ҳАЛҚаро ислом академияси

9.2.
 
Лексик тахлил 
Лексик тахлил жумла сўзларнинг товуш ёки тўхташ белгилари асосида 
бўлиш. Бундан ташқари жумлада ўзакни ва қўшимчаларни ажратиб олиш 
мумкин. Мисол учун қўшимча сўз қуйидагича бўлиш мумкин: 
Қўшимча (сўз) 
қўшиш (ўзак) 
ча (қўшимча) 
Сўзларни луғатдан олиш мумкин лекин ўларнинг умумий маносини 
компютерга тушинтириш қийин масала.
9.3.
 
Синтактик тахлил 
Инсон тилини компбтер тушиниши учун аввалам бор комютерни 
сўзларни ажрата олишни ўргатиш керак. Грамматика ва синтаксиз 
қоидаларини копмютер тушунадиган шаклга келтириш керак.
Одатда жумла (Ж) отлар гурихи (ОГ) ва феллар гурихи (ФГ)дан ташкил 
топган бўлади ва уларни қуйидаги кўринишда бўлади: 
Ж

ОГ,ФГ
От гурихи қуйидагича бўлиниши мумкин: (атоқли от, олмош ва хкз). 
ОГ->АО.
График тарзда жумланинг синтаксик кўриниши “дарахт” шаклида 
бўлиши мумкин. Мисол учун: “қари ўтинчи дарахт чопмоқда” жумласи  
1
-
расм. да кўрсатилгандек тузилишга эга. жумла сўзларга бўлинади сўзлар эса 
синифларга бўлинади. Қари сўзи – аниқловчи (А), сифат орқали ифодаланган, 
ўтинчи- сўзи – от (О), чопмоқда – феъл (Ф) ва дарахт –от (О). 
9.4.
 
Семантик тахлил 
Сўзни таркибий қисмларга бўлгандан сўнг компютер унинг семантик 
тахлил қилмоқда яни унинг маносини тушинмоқчи. Сунний ақл тизимида 
жумлани маносини англаш учун қоидалар умумийлиги ишлатилади.
А 
О
Ф 
О 
Қари ўтинчи дарахт чопмоқда 
Жумлани изохлаш учун симантик тахлилчининг билимлар омборида 
қуйидаги қоидалар мавжуд бўлиши лозим. 
1-қоида: АГАР аниқловчи биринчи бўлиб келса ва ундан кейин от келса 
У ХОЛДА от эгадир. 

---

72 
2-қоида: АГАР эгадан кейин феъл келса у холда феъл сифатдир ва 
кесимдир.
3-қоида: АГАР эгадан сўнг кесим келса ва ундан сўнг от у холда от 
тўлдирувчидир. 
4-қоида: АГАР жумла қуйидагича кетма-кетликда бўлса: эга, феъл, 
тўлдирувчи у холда бутин жумла эгаси тўлдирувчига нисбатан кесимдир.
Расм.1. Жумланинг синтаксик дарахти. 
Расм 2. Табий тил процессори 
Юқорида айтилганни мисолда тушинтирамиз. Фараз қилайлик сунний 
ақл тизими қуйидаги масалани ечиши керак: қари ўтинчи нима қилаётганини 
ва унинг фаолият объектини аниқлаш. Семантик тахлилчи биринчи қоидага 
мурожат қилади, унинг ёрдамида у “ўтинчи” сўзи эга эканлигини аниқлайди. 
2-қоида ёрдамида “чопмоқ” кесимлигини. Харакат объекти 3,4-қоидалар 
орқали “дарах” сўзи эканлиги . 
Қуйидаги мисол табий тил процессорининг семантик , лексик ва 
синтактик қоидалар орқали жумлани қандай қилиб тушинишини кўрсатади. 
Инсонга кампютер билан оғзаки мулоқат учун табий тил процессори 
фойдаланувчи ва сунний ақл тизими орасидаги боғловчи занжир бўла олади. 

---

73 
Умуман олганда табий тилни қайта ишлаш фойдаланувчидан қийин 
дастурлаш тилларини ўрганишдан озод этади. Агар компютер ва инсон табий 
тилда сўзлашишини вужудга келтира оладиган дастур ишлаб чиқилса бу 
хақиқий сунъий компютер бўлади.