Ўзбекистон республикаси вазирлар махкамаси ўзбекистон Олий ва Ўрта маҳсус таълим вазирлиги Ўзбекистон ҳАЛҚаро ислом академияси

 
5.4.
 
Билимларни шакллантириш 
 
Билимларни ташкиллаштириш дейилганда билимларни структуралаш 
тушунилади. Улар қуйидагича ташкиллашитирилиши мумкин: 
1.
билимларни 
кўриниши 
ва 
маълумот 
даражасига 
кўра 
ташкиллашитириш; 
2.
Тизимнинг ишчи хотирасида билимларни ташкиллашитириш 
3.
ББда билимларни ташкиллаштириш 
Кўриниш босқичи уч босқичдан ташкил топиши мумкин: 
Нулинчи босқич
– муаммоли соҳа ҳақидаги билимларни сақлайди 
Билим 
интерпретасияланадига
н 
интерпретасияланамайдиг
ан 
Предмет
га доир 
Метабил
имлар 
Ёрдамчи
қ
уллаб 
қ
уввотловчи 
Тавси
фловч
и 
Айнан 
предмет
га доир 
Бош
қ
ару
вчи 
Курини
шлар 
ҳ
а
қ
ида 
билимл
ар 
Тил 
ҳ
а
қ
ида 
билим 
Диалог 
ҳ
а
қ
ида 
билим 
техноло
гик 
семанти
к 
фа
ктл
ар 
Операси
он 
билимл
ар 
Юнал
тирил
ган 
Ҳ
ал этувчи 

---

48 
Биринчи босқич 
метамаълумотларни сақлайди,
Иккинчи босқич– 
биринчи босқичдаги билимлар ҳақида маълумот 
сақлайди. 
Билимларнинг маълумот бериш даражаси уларни турли даражаларга 
ажратиш имконини беради. Асосан маълумот даражаси буйича 3 босқичга 
ажратилади: 
1.
Умумий ташкиллаштириш даражасига кўра 
2.
Билимларни мантиқий ташкилаштирилишига қараб 
3.
Билимларни физик ташкиллашитирилишига қараб 
Интеллектуал тизимларнинг ишчи хотирасида аниқ маълумотлар 
сақланади. Ишчи хотирадаги маълумотлар изолясияланган (ишчи хотира 
кўплаб кичик элементлар тупласмидан иборат) ва боғланган (ишчи хотира бир 
ёки ундан ортиқ мураккаб элементлардан иборат) кўринишда булиши мумкин. 
Мураккаб элементлардан ташкил топган ишчи хотираларда элементлар 
ўртасидаги боғланиш семантик муносабатлар кўринишида тасвирланган. ББ 
шундай ташкиллаштирилиши керакки зарур вақтда боғланган билимларни 
тавсифлаш ёки фойдаланиш мумкин бўлиши керак. Шу сабабли билимларни 
ташкиллаштиришни уч хусусиятини белгилаш керак: 
1.
билимларнинг боғлиқлиги 
2.
билимларга эгалик қилиш механизми 
3.
мослаштириш усули 
Билимларнинг боғлиқлиги ёки агрегацияси– боғлиқ билимларни 
қидиришни тезлашитирувчи асосий усул. Билимлар энг асосий обектлар ёки 
предмет соҳа мазмуний асосида ташкиллашитирилиб, алоҳида блоклар 
кўринишида тасвирланади ва боғланади, шунда обектнинг билими ҳақида 
қидирувда обектга мос блок ичида қидирув амалга оширилади. Блоклардаги 
боғланишлар ташқи ва ички булади. Ички боғланишлар блок структурасини 
тавсифлайди, ташқи боғланишлар улар уртасидаги боғлиқликларни 
курсатади. 
Ташқи боғланишлар мантиқий ва ассосиатив турларга ажратилади. 
Мантиқий боглиқлик билимлар элементлари ўртасидаги семантик 
боғланишларни курсатади. 
Катта ББ ишлашда асосий муаммо бу билимларни қидиришдир. Бунда 
умумий эгалик қилиш механизми зарур. эгалик қилиш механизми масаласи бу 
обектнинг бирор хусусияти орқали, ишчи хотирадаги ББ ушбу хусусиятни 
қаноатлантирувчи блокни топиш. 
Бу жараён икки босқичга ажратилиши мумкин: 
1. Ассосиатив тил ёрдамида ББ мавжуд номзодлар ёрдамида керакли 
обектларни танлови 
2. Мавжуд номзодларнинг обект хусусиятлари билан таққослаш орқали 
натижавий обектни танлаш. 
Таққослаш усули танланган обектни тўгрилаш ва тасдиқлашда 
фойдаланилиши мумкин. Номаълум обектни тасдиқлаш учун маълум 
намуналар билан таққосланиши мумкин. 

---

49 
Таққослаш амали қуйидаги куринишларда булиши мумкин: 
1.
Синтактик 
2.
Параметрик 
3.
Семантик 
4.
Мажбурий 
1. Синтактик таққослашда обект таркиби эмас,балки куринишлари ёки 
намуналари таққосланади 
2. Параметрик таққослашда таққослаш даражасини белгиловчи параметр 
киритилади 
3. . Семантик таққослашда обект куриниши эмас, балки таркиби 
функсиялари таққосланади 
4. Мажбурий таққослашда бир обект бошқа обект нуқтаи назаридан 
қаралади. Бошқа таққослаш усулларига қараганда бу усулда ҳар доим ижобий 
натижа олиш мумкин. Бунда асосий савол: мажбурлаш кучи қай даражада? 
Мажбурлаш обект тавсифлари билан боғлиқ махсус проседураларни 
бажаради. Агар ушбу проседуралар таққослашларни амалга ошира олмаса 
тизим фойдаланувчига қаралаётган обектларнинг аниқ хусусиятлари мос 
булса ижобий натижага эришиш мумкинлиги ҳақида ҳабар беради.