Ўzbekiston respublikasi

3. 
Xarakter tuzilishi va xususiyatlari 
Shaxsning xarakteri tuzilishi turli xususiyatlarning tasodifiy yiqindisidan 
iborat emas, balki o’zaro birqbiriga boqliq, shatto tobe yaxlit tizimdan tarkib 
topadi. Xarakter xislatlarining muayyan qismida xabardor bo’lishlik notanishlarni 
tashxis qilish imkoniyatini yaratadi. Misol uchun, shaxsning shushratparastligi 
ma'lum bo’lsa, uning dili (ko’ngli) qoraligi yuzasidan taxmin qilish mumkin yoki 

---

14 
inson kamtar, mo’min, yuvosh xususiyatli bo’lsa, albatta u ko’ngilchan ekanligi 
ko’nglimizga keladi. 
Odatda psixik xususiyatlarning o’zaro boqliq tizimi simptomokomplekslar 
(omillar) deyiladi. "Simptom" yunoncha symptoma belgi, mos tushish, "kompleks" 
latincha, aloqa, majmua degan ma'no anglatadi. Misol uchun, qarama-qarshi 
simptomokomplekslar shaqida muloshaza yuritilsa, u sholda insonlarda bu tizim 
o’ziga ishonish, o’zidan maqrurlanish, maqtanchoqlik, o’zbirarmonlik, urishqoqlik, 
keksayishi kabilar birikmasida yuzaga keladi.
Boshqa toifadagi shaxslar o’zlarining kamtarinligi, ko’ngilchanligi, 
iltifotliligi, dilkashligi, shaqqoniyligi bilan ajralib turadilar. Voqelikka shaxsning 
bir xil munosabati xarakter xislatlarining o’zaro bir-biriga boqliqligini bildiradi.
Shaxsning munosabatlarini aks ettiruvchi xarakter xislatlarining to’rtta 
tizimga ajratish qonuniy sholatga aylangan: 
1. 
Jamoaga (gurushga) va ba'zi bir insonlarga nisbatan munosabatni 
ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, meshribonlik, talabchanlik, takaburlik va 
boshqalar.
2. 
Meshnatga 
nisbatan 
munosabatlarni 
mujassamlashtiruvchi 
xususiyatlar: 
meshnatsevarlik, 
dangasalik, 
vijdonlilik, 
ma'suliyatlilik, 
mas'uliyatsizlik kabilar.
3. 
Narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyatlar6 ozodlik, 
ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo.
4. 
Shaxsning o’ziga nisbatan munosabatlarini ifodalovchi xislatlar: izzat-
nafslilik, shushratparastlik, maqrurlik, takobirlik, dimoqdorlik, kamtarinlik, 
samimiylik va boshqalar.
Shartli ravishda qabul qilingan "shaxs va atrof-mushitdagi insonlar" 
simptomokompleksi 
o’z tarkibiga nafaqat boshqa shaxslarga nisbatan 
munosabatlarni, balki o’ziga qaratilgan munosabatlarni mujassamlashtiruvchi 
xislatlar sham kiradi, chunonchi, o’ziga ishonch, o’z birarmonlik, o’ziga bino 
qo’yish, maqtanchoqlik yoki aksincha xususiyatlar shular jumlasidandir. Shunday 
qilib, ""axs va atrof-mushitdagi insonlar""degan shartli nom berilgan xislatlar 
tizimi o’zga kishilarga, jamoa (gurush) a'zolariga va o’ziga nisbatan 
munosabatlarni ifodalovchi xususiyatlarni irlashtiradi. Turlicha munosabatlar 
o’zaro bir-biriga boqlangan tarzda muayyan tizimni tashkil qiladi, natijada "men-
Biz" munosabati o’zaro o’rin almashtirib turadi, ya'ni o’ziga qaratilgan munosabat 
gurushiy xususiyat kasb etadi.
5. 
Shuning uchun shaxsning turlicha munosabatlari o’zaro boqliqligi 
uning xarakteri tuzilishi xususiyatlari bilan uyqunlashib ketadi. Umumiy va 
xususiy munosabatlar xarakter xislatlari bilan birlashgan sholda muayyan 
ashamiyat kasb etadi. Xuddi shu boisdan insonning xarakteri nisbatan butun, yaxlit 
xususiyatga ega. Shaxs munosabatlarining kelib chiqishiga asoslanib, ular 
markaziy (asosiy0 va ularga tobe, shosilaviy munosabatlarga ajratiladi. Shaxsning 
markaziy (asosiy) munosabatlari ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanganligi 
tufayli, bunday munosabatlar shamisha ijtimoiy-tipik xususiyatga egadir. Masalan, 
ijobiy shislatlar mujassamlashgan shaxsning asosiy munosabatlari o’zga 

---

15 
odamlarga, jamoa (gurush)ga nisbatan munosabatlarida ifodalanadi. Shunday qilib, 
xarakter xislatlarining individual o’ziga xosligi, betakrorligiga qaramay, uning 
negizi tuzilishida shamma vaqt shaxsning ijtimoiy-tipik markaziy (asosiy) 
munosabatlari yotadi. 
Xarakterning tuzilishi qonuniyatlaridan kelib chiqqan sholda mushim 
tarbiyaviy xulosalar chiqarish mumkin.
Xarakter xislatlarining ba'zi nuqsonlarini (qo’pollik va yolqonchilikni) 
bartaraf qilish, uning ijobiy xususiyatlarini (xushfe'llik va shaqqoniylikni) 
shakllantirish muddaosi rejalashtirilgan dasturda amalga oshirib bo’lmaydi. Chunki 
insonlarga nisbatan to’qri munosabatni tarkib toptirmay turib, illatga qarshi 
kurashib, ijobiy fazilatni shakllantira olmaymiz. Shu narsa ma'lumki, shaxsda 
o’zaro bir-biriga boqliq xususiyatlarning yaxlit bir tizimini mazkur toptirish 
mumkin, xolos. Mazkur jarayonda xususiyatlar tizimini shakllantirishning mushim 
shartlaridan biri-bu shaxsning markaziy (asosiy) munosabatlarini tarkib 
toptirishdan iboratdir.
Shaxs xarakterining yaxlitligi bus-butunligi mutloq narsa emas, albatta, 
chunki insonning asosiy munosabatlaridan biri boshqa barcha munosabatlarni to’la 
belgilay olgandagina xarakter mutloq xususiyat kasb etadi. Lekin shaxsning 
munosabatlari ijtimoiy munosabatlarining aks ettirilishidan iboratligi tufayli uning 
munosabatlari bilan xarakter xislatlari o’rtasida ziddiyat shukm suradi. Bundan 
xulosaga kelgan sholda shaxsning xarakteri nisbiy jishatdan yaxlitdirdeyishiimz 
mumkin, biroq uning bir butunligi sham individual, o’zigi xos xususiyatga egadir. 
Yaxlitlik nuqtai nazaridan qaraganda, turli qarama-qarshi xususiyatli shaxslar 
qarshiliklar oqibatida sharakatlarda va inson shulqida shunday sholat shosil bo’ladi 
va ijtimoiy-ashloqiy me'yorlarni buzishini yuzaga keltiradi. Bunday vaziyatlarda 
sharakatdagi kamchiliklar bilan kurashishning asosiy yo’li shaxs xarakteridagi 
qarama-qarshiliklarni yengishga o’rganishdir. 
Xarakterning tuzilishi ba'zi shislatlarining o’zaro boqliqligi bilan emas, balki 
uning yaxlitligiga mutanosib xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
Xarakter tuzilishining qatoriga ularning chuqurlik darajasi kiradi va 
shaxsning asosiy munosabatlari bilan belgilanadi. Insonning boshqa odamlarga, 
jamoaga, meshnatga nisbatan fidoiy munosabatda bo’lishida belgilanuvchi 
xususiyatlar chuqurroq xususiyatlar deyladi. Mazkur mezonga qarab shaxslarning 
farqlanishini yuzaki tasavvur qilmaslik kerak, chunki insonga beriladigan 
tavsifnoma simtomokomplekslarni ta'kidlab o’tishi bilan cheklanmasligi lozim. 
Aks sholda shaxsning psixologik qiyofasining tavsifnomasi: birinchidan, 
simtomokomplekslarni chuqurroq joylashtirishni, ikkinchidan, muayyan darajada 
chuqurroq mujasamlashtirishni, uchunchidan, bir oz yuzakiroq tizimni ajratishni 
taqozo qiladi. 
Xarakter tuzilishi xususiyatlari jumlasiga faolik yoki xarakter kuchi kiritiladi 
va shunga asosan insonlar kuchli shamda kuchsiz xarakter turlariga ajratiladi. 
Shuningdek, xarakter tuzilishi xususiyatlari tarkibiga- uning barqarorlik va 
o’zgaruvchanlik darajasi sham kiritilgandir. Xarakterning barqarorligi sham, 
o’zgaruvchanligi sham moslashishi faoliyatining zaruriy shartlaridan shisoblanadi. 

---

16 
Shaxsning xarakter xususiyatlari turlicha turmush sharoitlarida, qarshilik qiluvchi 
vaziyatlari uchrashiga qaramay, uning xatti-sharaktlarini boshqaradi. Shu boisdan 
inson tashqi vaziyatga boqliq bo’libgina qolmasdan, balki tashqi vaziyatni uning 
shaxssan o’zi yaratadi, shuningdek, maqsadga muvofiqlashtiradi.
Bundan tashqari, shaxsning turmushdaga zaruriy sharoitlaridan biri- bu 
xarakterning muayyan darajada plastikligidir. Xarakterning plastikligi ikki xil 
ma'no kasb etadi. Xarakterning plastikligi uning barqarorligi singari mushitga faol 
ta'sir o’tkazishning shartlaridan shisoblanadi.
Ish-amallari maqsadga muvofiq va foydali kechishi uchun ular o’zgaruvchan 
tashqi sharoitga moslashishlari lozim.
Xarakterning plastikligi, mustashkamligi uni shakllantirishining zaruriy 
sharti sanaladi. Xarakterning barqarorligi, plastikligi o’ziga xos individual 
xususiyatga ega bo’lib, uni tuzilishining xislati sifatida mujassamlashadi.
Xarakter xususiyatlarining kuchi va barqarorliligi markaziy tizimga 
boqliqligiga binoan muayyan darajada shaxs munosabatlarining mazmuni bilan 
belgilanadi. Biroq ular munosabatlar mazmuniga boqliqligiga qaramay, ba'zan 
yuzaki xususiyatga sham ega bo’ladilar.