67
1. Boshlang‟ich sinflar dasturida algebra materiali mustaqil bo‟lim sifatida
ajratilmagan. Boshlang‟ich matematika kursida agebra elementlarini o‟rganish
arifmetikani o‟rganish masalalari bilan uzviy bog‟langandir. Hozir amal qilinayotgan
dasturga muvofiq o‟quvchilar matematik ifodalar, sonli tengliklar va tenglamalar
haqida boshlang‟ich ma‟lumotlar olishlari kerak, xarfiy simvolika, o‟zgaruvchi bilan
tanishishlari, eng sodda tenglama va tengsizliklarni echishni o‟rganishlari kerak.
Avvalo sonli ifoda tushunchasining mazmunini ko‟raylik. Sonli ifoda tushunchasi
boshlang‟ich sinflarda o‟rganiladigan tushunchasidir. Algebra elementlariga
kiradigan ifoda tushunchasini quyidagicha tariflash mumkin.
A) Har bir son sonli ifodadir.
B) Agar A va V sonli ifodalar bo‟lsa, u holda A + V, A-V, A ∙ V, A : V ham sonli
ifoda bo‟ladi.
Ko‟rsatilgan amallarni bajarib, sonlar orasiga qo‟yilgan amallarni bajarib, sonli
ifodaning qiymatini topamiz.
Masalan:
30 : 5 + 4, 6 + 3 ∙ 2;
(7 + 1)-6 bular sonli ifodalardir.
Matematik ifoda tarkibidagi sonlar orasiga qo‟yilgan amal belgisi ikki xil
ma‟noga egadir. U bir tomondan sonlar ustida bajarilishi kerak bo‟lgan amalni
bildiradi, ikkinchi tomondan amal ishorasi ifodani aniqlash uchun xizmat qiladi.
Masalan:
7 + 5, 7 ga 5 ni qo‟shish kerak. 7 + 5 bu 7 va 5 sonlarining yig‟indisi.
Dastur talabiga binoan boshlang‟ich sinf o‟quvchilari ifodalarni o‟qishni va
yozishni o‟rganib olishlari kerak. Ikki va undan ortiq amallarni o‟z ichiga olgan
ifodalardagi amallarni bajarish qoidalarini o‟zlashtirishlari, arifmetik amallarning
xossalaridan foydalanilgan holda ifodalarni almashtirishlar va tanishishlari kerak.
Eng
sodda
sonli
ifodalar
yig‟indi
va
ayirma
bilan
o‟quvchilar
I-sinfda, II-sinfda esa ular yana ikkita sodda ifodalar ko‟paytma va bo‟linma bilan
tanishadilar.
3 sonini o‟rganishdayoq bolalar (+,-) qo‟shish va ayirish so‟zlarini belgilashni
tushunib oladilar.
Masalan:
O‟qituvchi bolalarga 2 ta cho‟p va so‟ngra yana bitta cho‟pni qo‟lga
olishni va cho‟plar nechta bo‟lganini aytishni taklif qiladi va “ikkiga birni qo‟shib 3
hosil qilindi” deb yakun yasaydi.
3 ni qo‟shish va ayirish mavzusini o‟rganishda bolalar yig‟indi terminini bu masalan.
3 + 4 = 7 ko‟rinishdagi ifoda qiymati nomini bildiradi. 3-qo‟shiluvchi; 4-
qo‟shiluvchi; 7-yig‟indi. 7 soni bunda qo‟shishi natijasini bildiradi. Bu misolda 7
sonigina yig‟indi bo‟lmay balki 4 + 3 ham yig‟indi ekanini aytadi. 3
qo‟shiluvchi
+ 4
qo‟shiluvchi
= 7 yig‟indi terminining qo‟sh ma‟nosini o‟zlashtirishlari maqsadida
masalan: 7 va 2 sonlarining yig‟indisini toping. 6 sonini 2 sonning yig‟indisi bilan
almashtirib, birinchi qo‟shiluvchi 4, ikkinchi qo‟shiluvchi 5 yig‟indini toping kabi
mashqlar beriladi. Ayirma tushunchasini kiritishda ham bu terminning ikki ma‟nosi
ochib beriladi, ya‟ni bir tomondan u ifoda qiymatini bildiradi, ikkinchi tomondan esa
ifodaning o‟zini bildiradi. Masalan: 9
kamayuvchi
-6
ayriluvchi
= 3
ayirma
Ko‟paytma va bo‟linmalar ustida ishlash ham shu kabi bo‟ladi. 4
ko‟paytuvchi
∙ 3
ko‟paytuvchi
= 12
ko‟paytma
; 20 : 4 = 5 bo‟linma. So‟ngra o‟quvchilar murakkab ifodalar
bilan tanishadilar.
68
Masalan: I sinfda 3 + 1 + 1, 5-1-1, 7-3 + 2, 10-(2 + 3), (6-3) + 2
Bu ko‟rinishdagi ifodalar o‟quvchilarni arifmetik amallar xossalarini va
ulardan kelib chiqadigan qoidalarni o‟zlashtirishga tayyorlaydi. Bolalar berilgan
ifodalarni o‟qish va ularning qiymatini topishga o‟rgatiladi. Ifodalarni yozish va uni
o‟qishga o‟rgatishga tayyorgarlik mashqlaridan.
Masalan: 10 soni plyus ishorasi va 4 + 3 yig‟indidan foydalanib ifoda tuzishni
taklif qiladi, bunda bolalar 10 + 4 + 3 yoki 4 + 3 + 10 ifodani tuzishadi. O‟qituvchi
misolni o‟qishni taklif qilib uni uchta alohida sondan emas balki 10 soni hamda 4 va
3 sonlarining yig‟indisidan tuzilganini ko‟rsatadi. 10 + (4 + 3). So‟ngra bolalarga 10-
(5 + 2), 5 + (7-3), (6-3) + 5, 6-(5-3) ifodalar yuqoridagiga o‟xshab tuzilishi o‟rgatiladi
va bolalar tomonidan o‟qitiladi. Masalan: 10-(5 + 2) 10 dan 5 va 2 sonlari
yig‟indisini ayiring. 5 + ( 7-3), 5 ga 7 va 3 sonlarining ayirmasini qo‟shish (6-3) + 5,
6 bilan 3 ni ayirmasiga 5 ni qo‟shish. II-sinfda ikkita sodda ifodalardan iborat.
Ifodalar masalan: (7 + 3)-(4 + 2); (6 + 2) + (1 + 2) so‟ngra 2 sonning
ko‟paytmasi va bo‟linmasini o‟z ichiga olgan ifodalar o‟rgatiladi. 3 ∙ 4-6; 16 : 4 + 5
so‟ngra ifodaning qiymati terminlari kiritilib, ifodalarni yozing va ularni qiymatini
taqqoslang, ifodalarni taqqoslang kabi topshiriqlar beriladi, hamda amallar tartibi
qoidalari o‟rgatiladi, uni ushbu tartibda amalga oshiriladi:
A)
Oldin qavslarsiz ifodalarda amallarning bajarish tartibi qaraladi, bu holda
sonlar ustida yoki faqat birinchi bosqich amallari, qo‟shish va ayirish yoki faqat
ikkinchi bosqich amallari, ko‟paytirish va bo‟lish bajariladi. Bunda o‟quvchilar ushbu
qoida bilan tanishadilar: agar qavslarsiz ifodalarda qo‟shish yoki ayirish amallari yoki
faqat ko‟paytirish yoki bo‟lish amallari bo‟lsa, u holda bu amallar qaysi tartibda
chapdan o‟ngga qarab bajariladi.
B.
I va II bosqich amallarni o‟z ichiga olgan qavslarsiz ifodalarda amallarni
bajarish tartibi qoidalari kiritiladi: 3 ∙ 4 + 13, 50-25. Agar ifodada I va II bosqich
amallari qatnashgan bo‟lsa oldin II bosqich amallari so‟ngra I bosqich amallari
bajariladi.
V.
Qavsli ifodalarda amallarni bajarish tartib qoidalari qaraladi. Bunda oldin qavs
ichidagi ifodaning qiymati topiladi, so‟ngra qavs tashqarisidagi amal bajariladi.
So‟ngra ifodalarni o‟qishning yangi formasi bilan tanishtiriladi.
Masalan: 50 + 6 ∙ ifodada eng oxirgi amal qo‟shishdir. SHuning uchun butun ifoda
yig‟indini ifodalaydi. Bu “birinchi qo‟shiluvchi 50, ikkinchi qo‟shiluvchi 6 va 3
sonlarning ko‟paytmasi bilan ifodalangan” deb o‟qiladi. 50-30 : 5 “kamayuvchi 50,
ayriluvchi 30 va 5 sonlarining bo‟linmasi bilan ifodalangan” deb o‟qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: