22
2) YUz ichida sonlarni qo‟shish va ayirishni yozma usuli (hisoblash og‟zaki va
yozma usuli)
Dastur talablariga binoan yuz ichida sonlarni ayirish va qo‟shishni o‟rganishda
o‟quvchilar qo‟shish va ayirishning hamma hollari uchun hisoblash usullarini,
ularning nazariy bilimlarini o‟rganishadi. 1-sinfda arifmetik amallarning xossalarini
va bu xossalarning hisoblash usullarini o‟rgatiladi. Xossalarni va hisoblash usullarini
ochib berishdan avval tayyorgarlik ishi olib boriladi. Tayyorgarlik ishida o‟quvchilar
sonlar yig‟indisi, sonlar ayirmasi kabi matematik ifodalarni o‟zlashtiradilar, qo‟sh
tengliklar bilan tanishadilar. Bir va ikki amalli ifodalarni qavslar yordamida yozishni,
ikki xonali sonlarni xona qo‟shiluvchilar yoig‟indisiga almashtirishni o‟rganadilar.
“Yig‟indi” matematik ifodasi bilan tanishish, 1-sinfda
?
+ 3 mavzusidan keyin
“ayirma” termini o‟n ichida qo‟shish va ayirish mavzusini ichida o‟rgatiladi. Bularni
o‟rgatish jarayonida yig‟indi va ayirma terminlarining ikki xil ma‟nosi ya‟ni ifoda va
natijani ma‟nosi ochib beriladi. Masalan: 4 + 5, 4 va 5 sonlarining yig‟indisi, 9 ham
sonlar yig‟indisi deb atalishi o‟rgatiladi. O‟n ichida qo‟shish va ayirishni o‟rganish
vaqtida hisoblash usullarini yozma tushuntirish maqsadida 2 ta tenglik ishoralari
bilan yozish o‟rgatiladi:
Masalan: 6 + 4 = 6 + 2 + 2 = 10; 9-3 = 9-2-1 = 6
Bunday yozish o‟quvchini sonni bo‟laklari bo‟yicha qo‟shish va ayirish usulini
tushunib olish asosida hisoblash usullarin asoslashning yozilishlarini tushunishlariga
tayyorlaydi. 6 + (3 + 1) = 6 + 4 = 10
Nomerlashni o‟rganish davrida “qavs” belgisi kiritiladi. “qavs” belgisi bilan
tanishtirishda bunday mashqni taklif qilinadi. 5 va 3 sonlari yig‟indisiga 2 ni
qo‟shing. Mashqni og‟zaki echgandan keyin o‟qituvchi bunday misollarni qanday
yozishni tushuntiradi: sonni aytilgan yig‟indiga qo‟shish kerakligini ko‟rsatish uchun
yig‟indini qavslar ichiga yozish kerak: (5 + 3) + 2.
Xossalarni kiritgunga qadar bolalarni qavsli ifodalarni to‟g‟ri o‟qish va ularni
diktovka ostida yozib olishga o‟rgatiladi.
Masalan: 9-(2 + 3) ni o‟quvchilarga bunday o‟qishga o‟rgatiladi. 9 sonidan 2
bilan 3 ni yig‟indisini ayiring, so‟ngra 2 xonali sonlarni xona qo‟shiluvchilar
yig‟indisi bilan almashtiriladi.
Masalan: 34 = 30 + 4;
59 = 50 + 9
O‟rganilgan bu materiallar kerakli hisoblash usullarini ochib berishga asos
bo‟ladi va qo‟shish, ayirishni o‟rgatish quyidagi tartibda olib boriladi: birinchi 20
ichidagi sonlarni qo‟shish va ayirish, so‟ngra 0 bilan tugaydigan ikki xonali sonlarni
qo‟shish va ayirish, songa yig‟indini, yig‟indini songa qo‟shish, sondan yig‟indini,
yig‟indidan sonni ayirish qoidalari va boshqa ko‟rinishdagi ikki xonali sonlarni
qo‟shish va ayirishni hisoblash usullari o‟rgatiladi. YA‟ni birinchi gruppaga 2 + 9, 9
+ 8, 7 + 5, 8 + 3 .... ko‟rinishdagi bir xonali sonlarni qo‟shish o‟rgatiladi, ya‟ni
shunday ikkita bir xonali sonlarni olamizki ularning yig‟indisi 10 dan ortiq bo‟lsin. 9
+ 5 (1) ko‟rinishdagi qo‟shish bajarishda abakdan foydalaniladi. Ma‟lumki o‟n ichida
ham bir xonali sonlarni qo‟shishni o‟rgangan edik, lekin ularning yig‟indisi 10 dan
kichik edi, endi bu ko‟rinishdagi sonlarni qo‟shishda 10 ga to‟ldirish prinsipidan
foydalaniladi. Ya‟ni bunda ikkinchi qo‟shiluvchini shunday ikkita qo‟shiluvchilar
23
yig‟indisiga almashtirish kerakki u birinchi qo‟shiluvchini 10 ga to‟ldirsin. 9 + 5 = 9
+ (1 + 4) = (9 + 1) + 4 = 10 + 4 = 14
(10 + 4 yig‟indi ikkinchi o‟nlikka kiradi) ikkinchi gruppaga 20 + 5, 30 + 6, 70 + 4
.... ko‟rinishdagi ya‟ni I-qo‟shiluvchisi ikki xonali yaxlit son II-qo‟shiluvchisi bir
xonali son bo‟lgan son yig‟indisini topishga oid misollar kiradi. 20 + 5 ni hisoblashda
ikki xonali sonlarni noomerlash mavzusida olgan bilimlardan foydalaniladdi. 20 bu 2
o‟n 5 bu 5 birlik natija 25 shuning uchun 20 + 5 = 25.
(3) 22 + 5 = (20 + 2) + 5 = 20 + (2 + 5) = 20 + 7 = 27.
(4)
70
=
50
20
ўн
7
=
5
2
50
20
Do'stlaringiz bilan baham: