Ўzbekiston respublikasi

K. D. Ushinskiyning ko’rsatishicha, kishi o’z hissiyotlarini diqqat orqali boshqaradi, bunda u ixtiyoriy yo’naltiriladi. Muallif diqqat turlarini ixtiyorsiz yoki passiv, ixtiyoriy yoki aktiv kabilarga ajratadi. Uningcha, ixtiyoriy diqqat bizning tomonimizdan zo’r berish orqali o’ziga predmet tanlaydi. Ixtiyoriy diqqatni ob'ektivlashtirish aktiv xarakteridan biridir. Chunki u kishining o’zi orqali qo’zqatiladi va qo’llaniladi.

K. D. Ushinskiyning aytishicha, ixtiyorsiz diqqat tashqi va ichki sabablarga ko’ra shosil bo’ladi. Tashqi sabablar, qo’zqatuvchining kuchiga, organizmning ayni vaqtdagi sholatiga boqliq. Passiv diqqatning ichki sabablari bizning sezgilarimiz izlarini boqlanishidir. Idrok qilingan ob'ektning yangiliklar bosqichini diqqatning istovchi omili ekanligini muallif farqlaydi. Diqqat qaratilayotgan ob'ekt ma'lum o’lchovda bo’lishi kerak.

Diqqatning psixologik tashlilini K. D. Ushinskiy tarbiya muammosi bilan boqladi. Diqqatni boshqara bilishni aqliy rivojlanish va amaliy faoliyat uchun asosiy omil deb shisobladi. Diqqatning maqsadga muvofiq boshqarish-idrok qilish paytida va asosiy ishdan tashqaridagilarga chalqimaslik tushuniladi. Tarbiyachilarning vazifasi bolalarning aktiv diqqatini to’qri yo’nalishda ko’rish va ularning diqqatini o’zlari boshqarishga o’rgatishdan iboratdir.

K. D. Ushinskiy tomonidan yechilgan muammolar, o’tkazilgan tekshirishlar shuni ko’rsatib turibdiki, u ongni to’planish qobiliyatini diqqat bilan tushundi, u diqqatni o’rganishda shaxs psixologiyasidan kelib chiqdi. Tabiiy-ilmiy tushuntirishda o’z davrining fiziologik bilimlaridan unumli foydalandi. 40-yillarda psixologiya fani bir qator muvaffaqiyatlarga erishdi. Psixologiya fani nazariya va tajribaga asoslangan sholda, juda ko’p muammolarni echishga muvaffaq bo’ldi. Nazariy jishatdan katta o’rin olgan masalalardan biri "oliy psixik funksiyalarining rivojlanishi va strukturasi" to’qrisidagi L. S. Vigotskiy ilgari surgan konsepsiyalardir. Buning asosida ikkita gipoteza yotadi.

A) psixik faoliyatning xarakteri shaqida.

B) birlamchi tashqi va ichki faoliyatdan ichki psixik jarayonlarining namoyon bo’lishi.

L. S. Vigotskiy psixik funksiyalar rivojlanishini o’rgana borib, shular ichiga ixtiyoriy diqqatni ham kiritadi.

Uning fikricha, bola diqqatning tarixi-bu bola xulqining paydo bo’lishi tarixidir. L. S. Vigotskiy ishlarining xarakterli tomoni kishi psixikasini tushunishda tarixiy va genetik yondashishdir. Buni u diqqatni o’rganishga ham tatbiq qilgan va diqqatning rivojlanishini ko’rsata olgan. Muallif diqqat rivojlanishining ikkita yo’nalishini ko’rsatadi.

1. Diqqatning natural (tabiiy) rivojlanishi. Bunda muallif mumorganik rivojlanishi tushuntiradi, ya'ni markaziy nerv tizimsining strukturaviy va funksional jishatdan o’sishini ko’rsatadi. Bu rivojlanish butun shayot davomida bo’ladi, ammo bunda "sekinlashgan" va "bir oz pasaytirilgan" ko’rinishlar mavjud.

2. Diqqatning madaniy rivojlanishi. Bunda ixtiyoriy diqqatni namoyon bo’lish xususiyati madaniy konsepsiya bilan boqliq deb tushuntiriladi.

Katta yoshdagi odamlar diqqatning psixologik mexanizmi shaqida gapirib, tashqi operasiya, organzmning xulqini ichki operasiyasiga aylanadi, deydi.

Madaniy rivojlanish bola tashqi mushit bilan aloqa qila boshlagandan o’sa boshlaydi.

Madaniy rivojlanish nazariyasining bir necha bashsbop tomonlari mavjud. Bulardan biri-bu bola diqqatini rivojlanishning "natural" fazasidir. L. S. Vigotskiy "interiorizasiya" fikrini ilgari surib, ya'ni ichki psixik faoliyatini tashqi amaliy faoliyatidan kelib chiqishi, tashqi sharakatlarning ichki sharakatlarga, narsalarning obrazlariga va ular shaqidagi tushunchalarga aylanish jarayoni. Bu bilan psixik rivojlanishning bitta qonuniyatini ochdi, lekin bu to’la xarakteristika bo’la olmaydi, ya'ni bunda bu jarayon bilan birga "eksteriorizasiya" jarayoni mavjud ekanligi diqqat markazidan chetda qoldi.

L. S. Vigotskiyning ilmiy yutuqi shundan iboratki, u diqqat muammosini o’rganishda ijtimoiy va genetik nuqtai nazardan yondashdi. Ixtiyoriy diqqatni tashqi stimullar vositasida nutq funksiyasini yo’naltirish deb tushuntira oldi.

L. S. Vigotskiy ishlarini A. N. Leontev ijodiy davom ettirib, ixtiyoriy diqqat rivojlanishini o’rgandi. U ixtiyoriy diqqatni xatti-sharakatni boshqarishni oliy shaklsi va tarixiy rivojlanish mashsuli deb tushundi. Bolalarda diqqat formalarini tashlil qilib, 3 ta bosqich mavjud ekanligin ko’rsatadi:

1. Natural bevosita, to’qridan-to’qri aktlardan iborat.

Bunda to’planish ixtiyorsiz namoyon bo’lib, asosan maktabgacha bo’lgan bolalarda vujudga keladi. Ya'ni bu bolalar o’z xulq-atvorlarini o’zlari boshqara boshlaydilar.

2. Tashqi belgining ahamiyatini egallash, tushuna bilishlar turadi. Bu bosqich boshlanqich ta'limda asosiy rol o’ynaydi.

3. Tashqi taassurotlarning ichki ta'sirlariga aylanish jarayoni bilan boqliq bo’lib, bu asosan katta yoshdagi kishilarda bo’ladi.