Ўzbekiston respublikasi

4. Xayolning analitik-sintetik xususiyati

Xayolning analitik xususiyati bo’yicha (nemischa "tendens" lotincha "tendere" kelib chiqqan bo’lib, psixologiyaning tarixiy taraqqiyoti davomida shar xil ko’rinishlarda shukm surib kelmoqda. Analitik sholat xayolning mazmunini, moshiyatini, predmetini, asosan tubdan yangi mashsullar, yangicha obrazlar, timsollar, tasvirlar yaratilishidan, atrof-mushitning ifodasi, yangi bezakli, jiloli ekanligini qayd qilishdan iboratligidan tan olishdir. Yangilik elementlari, ba'zi jabshalarining qo’shimcha alomatlar bilan boyitilishi, ijod qilinishi xayolning asosiy vazifasi ekanligi qoyasini aks ettiruvchi tendensiya psixologiya fanida aksariyat ilmiy maktablar tomonidan tan olingan va taraqqiyot sharakatlantiruvchisi sifatida qat'iy ravishda shimoya qilinib kelinmoqda. Ikkinchi tendensiya biosfera va neosfera to’qrisidagi ma'lumotlar, tasavvurlar, ta'sirlanish, timsollar ijtimoiy- tarixiy taraqqiyot davomida qaytadan tiklanish orqali xayol mashsuli sifatida saqlanib keladi, degan qoyaga asoslanadi.

Bu tendensiyada obrazlarning tiklanishi, saqlanishi, kuchayishi yoki o’chmas iz tariqasida uzluksiz ravishda inson xotirasida, ko’z o’ngida namoyon bo’lishi, gavdalanishi shayot va faoliyat uchun birlamchi ekanligi isbotlashga sharakat qilinadi. Shar ikkala tendensiya ham xayol sholatining analitik vazifasini bajarish imkoniyatiga ega bo’lib, o’zaro bir-birini in'kor etish darajasiga olib bormasligini taqozo qiladi. Shuning uchung ijodiy xayol yangi obrazlarning vujudga keltirish bilan taraqqiyotga ulush qo’shadi, yaqqol voqelik va ularning timsollar shaqidagi ma'lumotlar, chizqilar tasviri hamda tasavvurlarini qayta tiklash orqali insoniyat bilimi, tajribasini boyitadi.

Tiklovchi xayol insoniyat tomonidan oldin yaratilgan narsalar va shodisalar to’qrisidagi obrazlar, axboratlar sifatida qaytadan joylanishiga mushim ta'sir etadi, o’zining sharakat tezligi bilan shar qanday texnika mo’jizasini doqda qoldiradi. Shar ikkala tendensiya uyqunlashuvi orqali ijodiy va tiklovchi xayol turlari vazifasiga, ahamiyatiga, mashsuldorlik darajasiga oqilona basho berish mumkin.

Aks sholda ikki tendensiya ikki xil talqin, turlicha yakun, o’zgacha mazmun, aloshida yondoshuv, ustuvorlikka davo keltirib chiqarishi ayni shaqiqatdir.

Xayol analitik holatdan yangi obrazlarini yaratishdan iborat xayol fenomenidan biridir; giperbolizasiya (yunoncha xuperbole bo’rttirish, kuchaytirish ma'nosini anglatadi; sxematizasiya (yunoncha "schema" obraz, shakl vujudga keltirish demakdir); tipizasiya (yunoncha "tupos" iz, chiziq degan ma'noni bildiradi) yoki tipiklashtirish; o’xshatma-muayyan narsalarga nisbatan qiyoslash orqali mushim va nomushim tomonlaridan umumiylikni tanlab olish kabilar.

Agglyutinasiya fenomeni obrazlar (tasvirlar, timsollar) sintezlashuv jarayonining soddaroq ko’rinishidan biri shisoblanib, insoniyatning kundalik shayoti va faoliyatida ro’y-rost yaxlitlashtirish imkoniyati yo’q xilma-xil xislatlar, fazilatlar, sifatlar va qismlarni "qorishiq" tarzida (birlashtirilgan) shaklda aks ettiradi. Odatda agglyutinasiya yordami bilan donishmand xalq tomonidan yaratilgan ertak timsollari, afsona tasvirlari yaratiladi yoki xayoliy kompozisiyasi to’qib chiqariladi (lotincha compositio tuzilmasi, tarkibiy jishatlari degan ma'no anglatadi).

Masalan, bulbuli go’yo odamsimon (boshi odam, tanasi qush) bir jonovor gavdalanadi; suv parisi (rusalka) timsolida ayol mujassamlashadi (bosh va gavdasi odamniki, dumi baliqniki, sochi yashil suv o’tlaridan iborat); kentavr (ot va odam); pegas (qanot va ot) qanotli ot; tovuq oyoqli uycha, yettiboshli ilon ajdasho (ilon, ot va qushdan iborat) va boshqalar. Shozirgi zamonda agglyusinasiyadan texnik, badiiy, san'at ijodiyoti keng ko’lamda foydalanilmoqda, chunonchi, samolet amfibiya (yunoncha ampxibios ikkiyoqlama shayot kechirish ma'nosini bildiradi)-uchuvchi qayiq toifasidagi quruqlik va suvga moslashgan gidrosamolyot; aerosani (chana singari sirqanuvchi samolyot), jangovar texnika amfibiya (tank, bronetrasport, avtomobil); akkordeon-fortepyano bilan bayan birlashmasi; avtokran-avtomobil bilan kran qorishiqi; avtokor (inglizcha "car" arava)-o’zi yurar arava va shokazo.

Giperbolizasiya fenomeni xayol obrazlarini hamda tasavvur shakllarini o’zlashtirish jishatidan yaqin agglyutinasiyaga yondosh, o’xshash psixik jarayondir.

Giperbolizasiya narsalar va jonivorlarni nafaqat shaddan ziyod kattalashtirish yoki kichiklashtirish (barmoqdek kichik balo, uydek tuxum, toqdek pashlavon, tariqdek bola, tuyadek burga va shokazo) bilan tavsiflanibgina qolmasdan, balki tasavvur obrazlari (timsollar, tasvirlar) miqdorini ko’paytirish yoki ularning o’rniga almashtirish xususiyatlarini ham namoyon etadi. Masalan, yetti boshli ajdarlar, ko’pqo’lli va ikki qorinli maxluqotlar, olti oyoqli jonivorlar, quyosh nurini to’sgan afsonaviy qushlar shular jumlasidandir.