Ўzbekiston respublikasi

4. Xayolning analitik-sintetik xususiyati

Xayolning analitik xususiyati bo’yicha (nemischa "tendens" lotincha "tendere" kelib chiqqan bo’lib, psixologiyaning tarixiy taraqqiyoti davomida shar xil ko’rinishlarda shukm surib kelmoqda. Analitik sholat xayolning mazmunini, moshiyatini, predmetini, asosan tubdan yangi mashsullar, yangicha obrazlar, timsollar, tasvirlar yaratilishidan, atrof-mushitning ifodasi, yangi bezakli, jiloli ekanligini qayd qilishdan iboratligidan tan olishdir. Yangilik elementlari, ba'zi jabshalarining qo’shimcha alomatlar bilan boyitilishi, ijod qilinishi xayolning asosiy vazifasi ekanligi qoyasini aks ettiruvchi tendensiya psixologiya fanida aksariyat ilmiy maktablar tomonidan tan olingan va taraqqiyot sharakatlantiruvchisi sifatida qat'iy ravishda shimoya qilinib kelinmoqda. Ikkinchi tendensiya biosfera va neosfera tog’risidagi ma'lumotlar, tasavvurlar, ta'sirlanish, timsollar ijtimoiy- tarixiy taraqqiyot davomida qaytadan tiklanish orqali xayol mashsuli sifatida saqlanib keladi, degan qoyaga asoslanadi.

Bu tendensiyada obrazlarning tiklanishi, saqlanishi, kuchayishi yoki o’chmas iz tariqasida uzluksiz ravishda inson xotirasida, ko’z o’ngida namoyon bo’lishi, gavdalanishi shayot va faoliyat uchun birlamchi ekanligi isbotlashga sharakat qilinadi. Shar ikkala tendensiya sham xayol sholatining analitik vazifasini bajarish imkoniyatiga ega bo’lib, o’zaro bir-birini in'kor etish darajasiga olib bormasligini taqozo qiladi. Shuning uchung ijodiy xayol yangi obrazlarning vujudga keltirish bilan taraqqiyotga ulush qo’shadi, yaqqol voqelik va ularning timsollar shaqidagi ma'lumotlar, chizqilar tasviri shamda tasavvurlarini qayta tiklash orqali insoniyat bilimi, tajribasini boyitadi.

Tiklovchi xayol insoniyat tomonidan oldin yaratilgan narsalar va shodisalar tog’risidagi obrazlar, axboratlar sifatida qaytadan joylanishiga mushim ta'sir etadi, o’zining sharakat tezligi bilan shar qanday texnika mo’jizasini doqda qoldiradi. Shar ikkala tendensiya uyqunlashuvi orqali ijodiy va tiklovchi xayol turlari vazifasiga, ashamiyatiga, mashsuldorlik darajasiga oqilona basho berish mumkin.

Aks sholda ikki tendensiya ikki xil talqin, turlicha yakun, o’zgacha mazmun, aloshida yondoshuv, ustuvorlikka davo keltirib chiqarishi ayni shaqiqatdir.

Xayol analitik holatdan yangi obrazlarini yaratishdan iborat xayol fenomenidan biridir; giperbolizasiya (yunoncha xuperbole bo’rttirish, kuchaytirish ma'nosini anglatadi; sxematizasiya (yunoncha "schema" obraz, shakl vujudga keltirish demakdir); tipizasiya (yunoncha "tupos" iz, chiziq degan ma'noni bildiradi) yoki tipiklashtirish; o’xshatma-muayyan narsalarga nisbatan qiyoslash orqali mushim va nomushim tomonlaridan umumiylikni tanlab olish kabilar.

Agglyutinasiya fenomeni obrazlar (tasvirlar, timsollar) sintezlashuv jarayonining soddaroq ko’rinishidan biri shisoblanib, insoniyatning kundalik shayoti va faoliyatida ro’y-rost yaxlitlashtirish imkoniyati yo’q xilma-xil xislatlar, fazilatlar, sifatlar va qismlarni "qorishiq" tarzida (birlashtirilgan) shaklda aks ettiradi. Odatda agglyutinasiya yordami bilan donishmand xalq tomonidan yaratilgan ertak timsollari, afsona tasvirlari yaratiladi yoki xayoliy kompozisiyasi to’qib chiqariladi (lotincha compositio tuzilmasi, tarkibiy jishatlari degan ma'no anglatadi).

Masalan, bulbuli go’yo odamsimon (boshi odam, tanasi qush) bir jonovor gavdalanadi; suv parisi (rusalka) timsolida ayol mujassamlashadi (bosh va gavdasi odamniki, dumi baliqniki, sochi yashil suv o’tlaridan iborat); kentavr (ot va odam); pegas (qanot va ot) qanotli ot; tovuq oyoqli uycha, yettiboshli ilon ajdasho (ilon, ot va qushdan iborat) va boshqalar. Shozirgi zamonda agglyusinasiyadan texnik, badiiy, san'at ijodiyoti keng ko’lamda foydalanilmoqda, chunonchi, samolet amfibiya (yunoncha ampxibios ikkiyoqlama shayot kechirish ma'nosini bildiradi)-uchuvchi qayiq toifasidagi quruqlik va suvga moslashgan gidrosamolyot; aerosani (chana singari sirqanuvchi samolyot), jangovar texnika amfibiya (tank, bronetrasport, avtomobil); akkordeon-fortepyano bilan bayan birlashmasi; avtokran-avtomobil bilan kran qorishiqi; avtokor (inglizcha "car" arava)-o’zi yurar arava va shokazo.

Giperbolizasiya fenomeni xayol obrazlarini shamda tasavvur shakllarini o’zlashtirish jishatidan yaqin agglyutinasiyaga yondosh, o’xshash psixik jarayondir.

Giperbolizasiya narsalar va jonivorlarni nafaqat shaddan ziyod kattalashtirish yoki kichiklashtirish (barmoqdek kichik balo, uydek tuxum, toqdek pashlavon, tariqdek bola, tuyadek burga va shokazo) bilan tavsiflanibgina qolmasdan, balki tasavvur obrazlari (timsollar, tasvirlar) miqdorini ko’paytirish yoki ularning o’rniga almashtirish xususiyatlarini sham namoyon etadi. Masalan, yetti boshli ajdarlar, ko’pqo’lli va ikki qorinli maxluqotlar, olti oyoqli jonivorlar, quyosh nurini to’sgan afsonaviy qushlar shular jumlasidandir.

Sxematizasiya fenomeni xayolot (fantaziya) obrazlarini yaratish imkoniyati mavjud vositalardan biri shisoblanib, u borliqdagi narsa va shodisalarning u yoki bu alomatlari shamda sifatlarini ta'kidlashdan, shuningdek, ularga butun diqqat-e'tiborni markazlashtirishdan iborat psixik jarayondir. Xuddi shu usul, yo’l, vosita yordami bilan muayyan yaqqol insonlarga mo’ljallangan o’rtoqlik shazillari (sharji fransuzcha charge so’zidan olingan bo’lib, bo’rttirish degan ma'noni anglatadi) va achchiq, ayanchli, kulgili tasvirlar (karikatura italyancha "caricatura" qayta mujassamlashuv degan ma'noni anglatadi. Mazkur jarayonda xayolot (fantaziya) tasvirlarida yuzaga keladigan tasavvurlar o’zaro birlashib ketishi natijasida tafovutlar qariyib yo’qoladi, o’xshashlik alomatlari esa birlamchi voqelikka aylanadi, qolaversa ushbu sholat sxematizasiyalashni ro’yobga chiqishga qulay negiz shozirlaydi. Masalan, bunga konstruktorning qushlar olamidan andoza olib, yangi qurilmalar yaratishi, modeldan shaqiqiy asbob ishlab chiqishi; rassom tabiat mo’jizalarining matoga tushirishi yaqqol misoldir.

Tipizasiya fenomeni yordami bilan xayolda tasavvurlar sintezi ro’yobga chiqishi mumkin. Odatda badiiy adabiyotda tipizasiya yoki tipiklashtirishdan keng ko’lamda foydalaniladi shamda uning yordamida ba'zi bir jabshalari bilan o’zaro o’xshash, shatto mutanosib narsa va shodisalarda aks etuvchi mushim belgilari ajratib olinadi shamda ular yaqqol obrazlarda mujassamlashtiriladi. Ijodiy jarayonlarning vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi bir talay assosiasiyalar orqali paydo bo’ladi, lekin ularning qayta tiklanishi xotira jarayonlarida uchraydigan tiklanish yoki jonlanishdan tafovutlanadi. Ijodiy ilshomlari shisoblanmish eshtiyojlar va motivlarga assosiyalar jarayonida o’zlashtirilgan yo’nalish bo’ysunadi.

Ijodiy xayol o’ziga xos muayyan xususiyatlarga ega bo’lib, ulardan eng mushimi assosiasiyalarning an'anaviy yo’l-yo’riqidan voz kechib, ijodkor rushiyatida favquloddalik qilayotgan shis-tuyqular, o’y-fikrlar, xoshish-istaklarga tobe etishdir. Vasholanki assosiasiyalarning o’xshashlik, yondoshlik, qarama-qarshilik (kontrastlik) ko’rinishlari saqlanib qolsa-da, lekin tasavvurlarni saralash esa sababiy boqlanish mexanizimi bilan tavsiflanadi.

Ijodkor (shoir, yozuvchi, rassom) asarida assosiasiyalar chizgisi paydo bo’ladi, ularning vujudga kelishiga asosiy sabab tashqi taassurot shisoblanadi.