Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти журакулов д. О

Шаҳар ва посёлка ерларининг ҳуқуқий ҳолати
Мамлакатимизда аҳолининг тез суръатларда ўсиб бораётганлигини инобатга олиб, шаҳар ерларидан фойдаланишнинг алоҳида ҳуқуқий ҳолати ўрнатилган. Шаҳар ерларидан фойдаланиш асосан қатъи белгиланган режа асосида қурилиш масалаларини ҳал қилишга қаратилган бўлади. Демак, шаҳар ерлари шаҳар қурилиш иншоотларини жойлаштириш учун фундамент, асос, ўрин, макон вазифасини бажаради.
Шаҳар ва посёлка ерларининг ҳуқуқий ҳолати Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида белгиланган (59-67-моддалар). Унга кўра шаҳарлар ва посёлкаларнинг маъмурий чегараларидаги барча ерлар шаҳарлар ва посёлкаларнинг ерларига киради. Шаҳар ерлари чегараси нафақат бинолар ва ҳар хил қурилмалар эгаллаган ерлардан, балки шаҳар хўжалиги ва аҳолисига хизмат қиладиган қурилишлар билан банд бўлмаган ерлардан иборат бўлади. Шаҳар ерларининг чегараси ўзгариб туради. Унга янги турар-жой бинолари, транспорт, коммунал хўжалиги эҳтиёжлари учун янги ерларни қўшиб олиш мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 61-моддасида кўрсатилишича, режалаштириш ва қурилиш олиб боришнинг тасдиқланган лойиҳаларига мувофиқ шаҳар ерларига эгалик қилиш, фойдаланиш ва ижарага бериш туман ёки шаҳар ҳокимининг қарорига асосан амалга оширилади.
Шаҳар ва посёлка ерлари таркибига қуйидагилар киради: 1) шаҳар ва посёлка қурилиши ерлари; 2) умумий фойдаланишдаги ерлар; 3) қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар; 4) дарахтзорлар эгаллаган ерлар; 5) саноат, транспорт, алоқа, мудофаа ерлари; 6) алоҳида муҳофаза этиладиган ҳудудларнинг ерлари; 7) сув фонди ерлари; 8) заҳира ерлар.
Шаҳар ерлари таркибини бу тартибда туркумлаш ушбу ерлар ҳуқуқий ҳолатида умумийлик бўлиши билан бирга, ҳар бирини ҳуқуқий ҳолатида ўзига хос жиҳатлари бўлишини ҳам билдиради. Чунончи, дарахтзорлар эгаллаган ерлардан умум фойдаланса, улар бирор бир юридик ва жисмоний шахсларга бириктириб берилмаган бўлса, саноат мақсадларига мўлжалланган ерлар тегишли ташкилотларга фойдаланиш учун бериб қўйилади, Ерларни муҳофаза қилиш тартиби жиҳатдан ҳам қишлоқ хўжалигиги мўлжалланган ерлар билан транспорт, алоқа мақсадларини мўлжалланган ерлар ўртасида алоҳида фарқлар бўлади ва хоказо.
Шаҳар ва посёлка қурилиши ерлари Ер кодексининг 62-моддасига биноан тартибга солинади.
Шаҳар ва посёлка қурилиши ерларига уй-жой, коммунал-маиший, маданий-маърифий, саноат, савдо, маъмурий ва бошқа бинолар ҳамда иншоотлар қурилган ёки шундай бино ва иншоотлар қуриш учун берилган ҳамма ерлар киради.
Шаҳар ва посёлка қурилиши ерлари корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга уй-жой, маданий-маиший, саноат объектлари қуриш ва капитал қурилишнинг бошқа турлари учун фойдаланишга, фуқароларга эса, якка тартибда уй-жой қуриш ва уй-жойни ободонлаштириш учун мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилишга берилади.
Шаҳар ва посёлканинг қурилиш учун ажратилган, лекин вақтинча шу мақсадда фойдаланилмаётган ерлари енгил турдаги объектлар (савдо чодирлари, дўкончалар, реклама иншоотлари ва шу кабилар) қуриш ва ўзга эҳтиёжлар учун вақтинча фойдаланишга шаҳар ёки туман ҳокими қарори билан берилиши мумкин.
Ер участкасининг ёхуд ундаги иморатнинг у ёки бу қисми коммунал хизматдан (ёритиш, канализация, трубопровод, суғориш қурилмалари ва шу кабилар), ер участкаларининг эгалари ёки ундан фойдаланувчилар эса, мустақил равишда ўзича ёки транспортда кириб-чиқиш имконидан маҳрум бўлиб қоладиган бўлса, ер участкасининг бўлинишига йўл қўйилмайди.
Агар ер участкасига хўжалик бинолари (гараж, отхона, оғилхона, омборхона, ертўла ва шу кабилар) қуриш ушбу участкада жойлашган юридик шахслар ёки уй-жойларда яшовчи жисмоний шахсларнинг манфаатларига зарар келтирса, бундай қурилишни амалга оширишга йўл қўйилмайди.
Табиий офат ёки бошқа сабаблар билан иморат бузилган тақдирда бузилган иморатнинг мулкдори иморат бузилган кундан бошлаб икки йилдан кечиктирмасдан иморатни тиклашга ёки ана шу участкада янги иморат қуришга киришса, бузилган иморат мулкдорининг ер участкасига эгалик қилиш ёки ундан фойдаланиш ҳуқуқи сақланиб қолади, шаҳарни ёки посёлкани режалаштириш ва уни қуриш лойиҳасида ана шу ер участкасидан бошқача тарзда фойдаланиш назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Бундай ҳолларда бузилган иморатнинг мулкдорига ушбу шаҳар, посёлка чегараси доирасида бошқа ер участкаси ёки бошқа обод уй-жой берилади.
Шаҳар ва посёлкалар ер таркибининг иккинчи тури умумий фойдаланиладиган ерлардир. Ахоли пунктларининг умумий фойдаланишдаги ерлари Ер кодексининг 64-моддасига биноан тартибга солинади. Бу турдаги ерларга майдонлар, кўчалар, тор кўчалар, йўллар, соҳил бўйи кўчалари, аҳолининг маданий-маиший эҳтиёжларини қондириш ва дам олиш учун фойдаланиладиган ўрмон-боғлар, ҳиёбонлар эгаллаган ерлар, коммунал-маиший аҳамиятга молик ерлар, яъни қабристонлар, чиқиндиларни зарарсизлантириш жойлари киради.
Умумий фойдаланишдаги ерлар муайян юридик ва жисмоний шахсларга бириктириб қўйилмайди, бу ерлар бевосита шаҳар, туман давлат ҳокимияти органларининг ихтиёрида бўлади. Умумий фойдаланишдаги ерларга шу ер қайси мақсадга хизмат қилса, фақат шунга мос келадиган иморат ва иншоотлар қуришга рухсат берилади.
Шаҳарлар ва шаҳар типидаги посёлкалардаги қишлоқ хўжалигида фойдаланадиган ерлар тоифасига қуйидагиларни санаб кўрсатиш мумкин: булар хайдаладиган ерлар, боғлар, полизлар, питомниклар, яйловлар, қишлоқ хўжалиги учун хизмат қиладиган суғориш ва йўл тармоқлари, иморатлар, шунингдек, фуқароларга қарашли бўлган ҳовлилардир. Санаб кўрсатилган ер майдонлари қишлоқ хўжалик корхоналари ва бошқа давлат, кооператив ва жамоат қишлоқ хўжалик корхоналари, ёки фуқаролар фойдаланиши учун берилиши мумкин.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, қишлоқ хўжалик эҳтиёжлари мақсадида фойдаланилмайдиган, чунончи шаҳарлардаги саноат корхоналари банд қилган ерлар, турар-жой фондлари банд қилиб турган ерлар, спорт иншоотлари, шоклар, транспорт йўллари банд қилиб турган ерлар қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар доирасига киритилмайди.
Маълумки, шаҳарлар ёки шаҳар типидаги посёлкалардаги қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар асосан қишлоқ хўжалик корхоналарига фойдаланиш учун берилади. Шу билан бир қаторда айтиш лозимки, бундай ерлар кўпинча шаҳар ёки шаҳар типидаги посёлкалар чегараси доирасига қишлоқ хўжалик корхоналарини қўшиб олиниши, ёҳуд бошқача айтганда, шаҳар ҳудудини кенгайтириш натижасида вужудга келади ва, шунинг учун қишлоқ хўжалик корхоналари фойдаланишида бўлади.
Шаҳарлар ва шаҳар типидаги посёлкалардаги қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларда қишлоқ хўжалигига хизмат қиладиган иморатлар, иншоотлар қуриш, маданий-маиший ва турар-жойларни жойлаштириш шу шаҳар ёки шаҳар типидаги посёлкаларни ривожлантириш ва ободонлаштириш режалари асосида амалга оширилади. Бу ишлар шаҳар ва туман ҳокими билан келишилган ҳолда, архитектура бўлимларининг қарор ва кўрсатмалари асосида амалга оширилади.
Шаҳарлардаги қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар ҳуқуқий ҳолатининг ўзига хос ҳусусиятлари қуйидагилардан иборат: 1) бу ерлардан фойдаланиш вақтинчалик ҳусусига эга бўлиб, ҳар қандай вақтда заруриятга қараб шаҳарни ривожлантириш эҳтиёжи учун олиб қўйилиши мумкин; 2) бу ерлардан фойдаланиш ҳарактери тасдиқланган шаҳарсозлик лойиҳасига мувофиқ белгиланади; 3) бу ерларда ҳар қандай турдаги қурилиш шаҳар ҳокимлиги билан келишилган бўлиши лозим; 4) ер солиғи қишлоқ хўжалик ерларига қараганда икки баравар кўп олинади.
Дарахтзорлар эгаллаб турган ерлар ҳам шаҳар ерларининг алоҳида бир турини ташкил этади. Бу ерлар аҳолининг дам олишини ташкил этишга, шаҳардаги соя-салқинликни, ҳавони ҳолатини ва санитария-гигиена шароитларини яхилашга, аҳолининг маданий эҳтиёжларини қондиришга, шаҳар территориясини сув ва шамол таъсирида емирилишдан муҳофазага қилишга хизмат қилади.
Шаҳар ерларининг каттагина майдони албатта, дарахтзорлар билан қопланган бўлади. Бу зарурий ҳолатдир, чунки шаҳар ҳавосини нормал ҳолатда сақлаб туриш, шамол, чанг-тўзондан ҳимоя қилиш, ахолини маданий-маиший талабларини қондириш, уларнинг дам олишисшишшш таъмин этиш учун шаҳар дарахтзорларининг роли жуда каттадир.
Ер кодексида шаҳар дарахтзорларидан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати белгилаб берилган. Юқорида санаб кўрсатилган вазифалардан ташқари, шаҳар ўрмонларидан ҳар хил маданий тадбирлар, халқ сайиллари, томошалар, концертлар, спорт ўйинлари ва бошқа кўнгилочар тадбирлари ўтказиш учун фойдаланиш мумкинлиги белгиланган.
Шаҳар дарахтзорларини ҳимоя қилиш, уни янада ободонлаштириш ва ривожлантириш юзасидан назоратни шаҳар ҳокимияти, шаҳар ободонлаштириш бошқармаси, шаҳар санитария ва гигиена бошқармалари олиб борадилар. Улардан тўғри ва мақсадга мувофиқ фойдаланишни бевосита амалга ошириш вазифаси ҳар бир паркларнинг маъмуриятига юклатилади.
Шаҳарлар ва шаҳар типидаги посёлкалардаги темир йўл, сув, ҳаво, қувур транспорти ерлари деганда улар ҳудудида жойлашган поездлар, трамвайлар ва бошқа турдаги вагонлар қатнайдиган темир йўл билан банд бўлган ерлар, портлар, аэропортлар, газ қувурлари билан банд бўлган ерлар тушунилади. Бундай ерлардан фойдаланиш ҳуқуқи тегишли вазирликлар, бошқармалар, корхоналар, муассасалар, ташкилотларга берилиб, улар ўз зиммаларига юклатилган вазифаларни амалга оширишда шу тоифа шаҳар ерларидан фойдаланадилар.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, шаҳарлар ва шаҳар типидаги посёлкалар ҳудудида жойлашган темир йўл, сув, ҳаво, қувур транспорти ерларининг ҳуқуқий ҳолати умуман транспорт учун мўлжалланган ерлар ҳуқуқий ҳолатидан фарқ қилади. Бунда албатта, шаҳар ерларининг камлиги, танқислиги эътиборга олинади, масалан, шаҳарлар ҳудудида жойлашган темир йўл полосалари учун 250 ёки ундан кўпроқ метр ҳажмда ер майдонлари берилмайди. Бундан ташқари, шаҳарлар ва шаҳар посёлкалари ҳудудида жойлашган темир йўл, сув, ҳаво, қувур транспорти ерларидан кишлоқ хўжалик мақсадларида фойдаланишга йўл қўйилмайди. Бошқа ҳудудлардаги шу тоифа ерлардан қишлоқ хўжалик мақсадларида, мол, чек ерлар бериш мақсадида фойдаланиш мумкин.
Шаҳар ва шаҳар типидаги посёлкалардаги темир йўллар, сув, ҳаво, қувур транспорти ерларидан фойдаланиш Ўзбекистон Республикаси Ер кодекси ва шу кодексга асосланиб чиқариладиган бошқа норматив ҳужжатлар, шунингдек транспорт эҳтиёжлари учун берилган ерлардан фойдаланиш қоидалари билан тартибга солинади.
Ушбу мақсадлар учун берилган ер участкаларида қандай иморат ва иншоотларни жойлаштириш ер участкалари бериш вақтида тузилган лойиҳаларга асосан амалга оширилади. Шундан кейин эса бу ерларга ўзбошимчалик билан қўшимча иморат ва иншоотлар солинишига йўл қўйилмайди. Агар зарурат тугалиб қоладиган бўлса, албатта шаҳар ёки туман ҳокимининг розилиги билан қўшимча қурилиш ишларини амалга оширишга йўл қўйилади.
Шаҳарларда ва посёлкаларда ер участкаларини олиб қўйиш, қайта сотиб олиш Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси 37-моддасига биноан ер эгалари, мулқдорлари билан келишилган ҳолда туман, шаҳар ҳокимининг қарорига кўра, фуқаролар эгалигидаги, мулкидаги уй-жойни бузиш билан боғлиқ ҳолда ер участкасини олиб қўйиши шу Кодекснинг 86-моддасига мувофиқ зарар тўла қопланган ҳолда амалга оширилади.