|
5.Хан давлати ва унинг инқирози.Хань династиясига мансуб подшолар замонида бой аристократ ер эгалари катта-катта ер мулкларни ўз қўлларига киритиб оладилар. Масалан, «Биринчи Хань династияси тарихи» да бундай дейилган: «Министр Чжан Юнинг 40 000 (акр) ери бор эди, ерига ер қўшган бош-қалар ҳам катта-катта ер мулкли бўлиб олган эдилар; бу ишлар оқибатида халқ жуда қашшоқ аҳволда қолган эди... Империя жаҳонда бир неча авлод умрини кечиргандан кейин нуфузли боёнлар ва амалдорлар, кўпинча, катта-катта мулк эгалари бўлиб олдилар, камбағаллар ва кам қувват деҳқонлар эса борган сари кўпроқ қийналиб, азоб чека бошладилар». Меҳнаткашлар оммаси кенг қатламларининг ана шундай хонавайрон бўлиши қулдорликнинг янада ўсишига ва мамлакатда қулларнинг кўпайиб кетишига сабаб бўлган. Ночор аҳволда қолиб, зўрға тирикчилик қилаётган камбағаллар, кўпинча, ўз болаларини қул қилиб сотишга мажбур бўлганлар. «Биринчи Хань династияси тарихи» да ана шундай фактлар тасвирланган: «Цинь уделида яшовчи аҳоли ўртасида оилалар камбағал эди, аммо уларнинг болалари бақувват ва кучли эди; шунинг учун болаларни гаровга берар эдилар... Кетма-кет бир неча йил ҳосил бўлмай қолганда эса, аҳоли кийим ва овқат топиш учун ўз болаларини мулкдорларга сотишга мажбур бў-ларди». У-Ди подшолигининг охири ва вафотидан сўнг салтанат аста-секин заифлаша бошлаган. Беҳисоб урушлар, қўшимча солиқ ва мажбуриятларнинг барча оғирлиги деҳқонлар, қуллар ва меҳнаткаш омманинг елкасига тушган эди. Aйниқса, жон боши солиги оддий халқ орасида даҳшатли воқеаларни келтириб чиқарган. Қашшоқлар жон солиғи миқдорини камайтириш учун ёш болалари, кекса ота, она, буви ва буваларини ўлдира бошлайдилар. Бу даврда қуллар ҳам қаттиқ асоратга солинган. Оғир аҳволдан мамлакат ларзага келиб қўзғолонлар бошланиш хавфи туғилган. М.ав. I асрнинг иккинчи ярмида подшоликда аҳвол шундай ёмонлашганки, бундан подшо ва ҳукмдор табақа вакиллари даҳшатга тушганлар. Улар аҳволни яхшилаш учун меҳнаткаш аҳолига ва қулларга ён бериб турли ислоҳотлар ўтказишга мажбур бўлганлар. Бу жиҳатдан Дун Чжун-шу ва Ван Ман ислоҳотлари диққатга сазовордир. Ислоҳотчи Дун Чжун-шу катта ер егаларини қоралаган. Туз ва темирга нисбатан давлатнинг якка ҳокимлигини бекор қилишни таклиф етган. Яна у қулликни бекор қилишни, солиқларни, ҳарбий ва ортиқча меҳнат мажбуриятларини камайтиришни талаб етган. Милодий 8-йилдаги қўзғолон натижасида ҳокимият тепасига келган Ван Ман ҳам бир қанча ислоҳотлар билан майдонга чиққан. Унинг таклифига кўра, йирик ер егаларига қарашли ерлар мусодара қилиниб “подшо ери” деб еълон қилинган. Ерлар қайта тақсимланган ер ва қулларни сотиш ва сотиб олиш тўхтатилган. У қулларни “шахсий қарам кишилар" деб аташни буюрган. Бу Хитойда қулчиликни бекор қилиш бўйича биринчи қадам эди. Ван Ман нарх-наво, савдони тартибга солиш ва солиқларни камайтириш ҳақида ҳам яхши фикрлар билдирган. Aммо Дун Чжун-шу ва Ван Ман ислоҳотлари аслзодаларнинг қаршилигига учраб амалга ошмаган.
“Қизил қошлилар” қўзғолони. Милодий биринчи аср бошларида Хитойда қурғоқчилик ва чигиртка босиши натижасида ҳосилсизлик содир бўлган. Мамлакатда қимматчилик, очлик бошланган, ислоҳотларрии амалга ошириш еса тўхтаб қолган. Бу ҳол Хитойда оммавий норозилик ҳаракатлари бошланишига сабаб бўлган. Бундай қўзголонларнинг бири 18-йили Шандунда бошланиб, унга Фан Чун деган киши раҳбарлик қилган. Қўзғолонга Ван Ман ислоҳотидан норози бўлган аслзодалар ва катта ер егалари ҳам қўшил- ганлар. Қўзғолон раҳбарлари ўз одамларини подшо аскарларидан ажратиш учун қошларини қизил рангга бўятганлар. Шу туфайли бу қўзғолон “Қизил қошлилар” қўзғолони номини олган эди. 22- йили Ван Ман қўзғолончилар устига юз минг кишилик қўшин юборган. Ҳал қилувчи жангда қўзғолончилар подшо қўшинларини тор-мор етиб, Хуанхэ дарёсининг ўрта оқимидаги ерларни ишғол қилганлар. Шу вақтда мамлакат жанубида ҳам қўзғолон бошланган. Улар ўзларини “Яшил ўрмон қўшинлари” деб атаганлар. 23-йили Ван Ман қўшинлари билан қўзғолончилар ўртасида даҳшатли жанг бўлиб, подшо қўшинлари яна тор-мор етилган. Қўзғолончилар Чанан шаҳрини ишғол қилганлар. Ван Ман ўлдирилган. 24-йили қўзғолон раҳбарларидан бири Лю Сюан ўзини подшо деб еълон қилиб, Чанан шаҳрини егаллаган. 25-йили “Қизил қошлилар” Чананга юриб, Лю Сюан қўшинларини тор-мор етганлар, Лю Сюан ўзини-ўзи ўлдирган. Шу йили “яшил ўрмон қўшини" Лю Сю бошчилигида Чананга қараб йўл олган. “Қизил қошлилар" еса Чананни бўшатиб, Шандунга чекинганлар. Йўлда икки қўшин тўқнашиб, “Қизил қошлилар” енгилганлар. Уларнинг йўлбошчиси Фан Чун жангда ҳалок бўлган. 25-йили Лю Сю ўзини подшо деб еълон қилган ва пойтахтни Чанандан Лоянга кўчиртирган. Лю Сю Хан сулоласига мансуб киши эди. Лю Сюдан бошлаб Кичик Хан сулоласи даври бошианган. Бу сулола 25-220-йиллар орасида Хитойда ҳукмронлик қилган. Лю Сю Гуан У-Ди номи билан подшоликни 25-57-йилларда бошқарган. У аҳолига кўп енгилликлар бериб, солиқларни камайтирган ва кўплаб қулларни озод етган. Шу даврдан бошлаб қулларни ҳуда-беҳуда ўлдириш ва тамға босиш бекор қилинган. Гуан У-Ди ва унинг ворислари мамлакатда осойишталик ўрнатиб, хуннларга қарши ғолибона юришлар қилганлар.
“Сариқ рўмоллилар” қўзғолони. Милодий II асрнинг иккинчи ярмида Хан салтанатида жабр-зулм кучайиб, вазият анча кескинлашган. Хан подшолигининг турли жо
йларида яна қўзғолонлар бошланган. Шундай қўзғолонлардан бири ва енг каттаси 184-йилда бошланиб. унга ўз замонининг "оқил ва сахий муаллими“ деб ном олган, машҳур табиб Чжан Сзяо ва унинг икки укаси раҳбарлик қилган. Улар халққа мурожаат қилиб. подшоликни ағдариб ташлашга ва фаровон ҳаёт қуришга даъват етганлар. 184-йилда бошианган қўзғолон 20 йил давом етган. Қўзғолончилар ўз рақибларидан ажралиб туриш учун сариқ рўмол ўраб жангга кирганлар. Сариқ ранг хитойликларда фаровон ҳаёт рамзи ҳам бўлган. Шу туфайли бу ҳаракат “Сариқ рўмоллилар” қўзғолони номи билан машҳур бўлган. Қўзғолончилар қўшини 300 минг кишидан иборат бўлиб, 36 қисмга бўлинган эди. Қўзғолонни бостириш учун 40 мингдан ортиқ ҳукумат қўшинлари юборилади. 184-185-йиллардаги жанглар натижасида қўзғолон раҳбари Чжан Сзяо ҳалок бўлиб, қўзғолончилар енгиладилар. Жангларда ҳар икки томондан 80 минг киши ҳалок бўлади. 188-207-йиллар орасида ҳам Хан подшолигининг кўп жойларида катта-катта қўзғолонлар бўлиб ўтади. Улар ҳам ҳукумат қўшинлари томонидан шафқатсизлик билан бостирилади. Лекин бу қўзғолонлар Хан салтанатини заиф- лаштириб юборади. Кўп ўтмай сўнгги Хан подшоси Дун Чжо ўлдирилади ва мамлакатда ўзаро урушлар бошланиб кетади.Милодий III аср бошларига келиб Хан подшолигидан Вей, Шу, У каби давлатлар ажралиб чиқади. Хитойда уч подшолик даври бошланади. Шу билан кичик Хан подшолиги тугаб, Қадимги Хитой тарихи ҳам ўз ниҳоясига етади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
