Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

3. Бир омилли моделда халқаро савдо. Мутлақ афзаллик вазияти.
XVIII аср оҳири – ХIХ аср бошида Адам Смит ва кейинчалик Давид 
Рикардо халқаро савдо асосларини тадқиқ қилдилар. Уларнинг ишлари ўша 

---

24 
пайтдаги асосий бўлган меркантилизм доктринасига жавоб сифатида 
яратилган эди. 
Меркантилизм халқаро савдони миллат бойлиги кўпайтиришнинг 
асосий негизи деб ҳисоблаган. Улар миллат катта даромад олиши учун 
савдони 
давлат 
томонидан 
бошқаруви 
керак 
деб 
таъкидлаган. 
Меркантилизмнинг асосий ғояси мамлакат бойлиги унда мавжуд бўлган 
олтин ва кумуш миқдорига асосланган деган фикрга таянган. Шунинг учун 
маҳсулотнинг экспорти давлат учун фойдали, импорти эса зарар деб 
ҳисобланган. Шу сабабли хукуматлар солиқлар киритиш орқали импортни 
чеклаган ва экспортни молиялаштирган.
Меркантилистлар бир мамлакатнинг халқаро савдо балансининг мусбат 
салдоси бошқа мамлакатнинг ташқи савдо балансининг манфий салдосига 
тенг булиши кераклиги сабабли бир миллат бошқа миллат ҳисобидан бойиб 
кетиши мумкин деб ҳисоблаган. 
Адам Смит ўз “Халқлар фаровонлигининг табиати ва сабаблари 
хақидаги тадқиқот” китобида (1776 й.) мамлакатлар халқаро савдони эркин 
ривожланишига интилиши кераклигини кўрсатади, чунки экспорт қилувчи 
мамлакат ҳам, импорт қилувчи мамлакат ҳам халқаро савдодан ютуқ олиши 
мумкин. А. Смит фикрича, миллат фаровонлиги мамлакатлар тўплаган олтин 
миқдори билан эмас, балки уларнинг тайёр маҳсулот ва хизматлар ишлаб 
чиқариш қобилиятлари билан боғлиқ. Шунинг учун хукуматнинг асосий 
вазифаси меҳнат тақсимланиши ва унинг кооперацияси асосида ишлаб 
чиқаришни ривожлантиришдир. Ушбу ҳолатда ишлатилаётган ресурсларнинг 
самарадорлиги кўтарилади ва халқаро савдода иштирок этаётган миллатлар 
фаровонлиги ошади.
А.Смит назариясига кўра, халқаро савдонинг иқтисодий асоси 
сифатида ишлаб чиқариш ҳаражатларидаги фарқлар ҳисобланади. Ушбу 
фарқларнинг асосий сабаби ишлаб чиқариш омилларнинг унумдорлигидаги 
фарқлардир ва улар табиий ва ривожланган афзалликларга боғлиқдир.
Шунинг учун ҳар бир мамлакатда ишлаб чиқаришда у мутлақ афзалликга эга, 

---

25 
яъни уни бошқа мамлакатларга нисбатан кичикроқ ҳаражатлар билан ишлаб 
чиқара оладиган маҳсулот топилади.