Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

2.
 
Картел устун туришининг назарий чегаралари. 
3.
 
Картелнинг вақт ўтган сайин бузилиб кетишининг сабаблари. 
1
.
Халқаро картеллар ва улар тузилишининг сабаблари.
 
Хукуматлар ва турли мамлакатларнинг алоҳида олинган компаниялари 
картелга бирлашиш орқали савдога чекловлар ўрнатиши мумкин. Картел – бу 
сотувчилар рақобатини чеклайдиган битим.
Картел
– бу бирлашган ва оптимал ишлатиладиган нарх тузилмасини 
ўрнатадиган ва унинг иштирокчилари томонидан маҳсулотнинг ишлаб 
чиқариш ва сотиш миқдори хақида расмий қоидалар ишлаб чиқадиган гуруҳ.
Картелнинг энг ёрқин мисоли деб 1960 йилда ташкил топган Нефтни 
экспорт қиладиган мамлакатларнинг ташкилоти (ОПЕК) ҳисобланади.
Агар картелнинг барча иштирокчилари фақат умумий фойдани 
максималлаштириш билан чекланишга рози бўлишса, улар ўзини ўз 
фойдасини максималлаштирадиган монополистдек тутадилар. Улар 
экспортдан келадиган умумий тушимдан экспорт қилинадиган маҳсулотни 
олиш учун кетадиган ҳаражатларнинг айирмаси энг катта бўлган даражада 
нархни ўрнатадилар. Бунда маҳсулотни қазиб олиш миқдорини картел учун 
оптимал бўлган нарх билан аниқланадиган талаб даражасигача камайтириб, 
улар биринчи қаторда эксплуатацияси энг қиммат бўлган объектларни 
резервга чиқариб юборишади ва энг кам эксплуатация ҳаражатли 
объектларни ишлатишади.

---

176 
56 расм 
Халқаро картел 
Агар жаҳон бозорида соф рақобат кузатилса, МС эгри чизиғи нефт 
экспорти таклифининг эгри чизиғига тўғри келарди (56 расм). Ушбу ҳолатда 
С нуқтаси рақобатли мувозанат нуқтаси бўлар эди. Ушбу нуқтада мейёрий 
харажатлар МС = Р = 20 долл./бар. Аммо ишлаб чиқарувчилар бирлашмаси 
учун С нуқтаси оптимал бўлмайди. Агар улар нархни озгина кўтаришга рози 
бўлсалар, масалан 20,5 долл./бар.гача, унда улар кўшимча фойда кўрадилар. 
Нарх ошиши натижасида талаб кам миқдорга пасаяди ва ишлаб чиқариш 
ҳажмига таъсир этмайди. Ушбу ҳолатда, ортиқча ҳаражат қилмай, улар бир 
суткада экспорт қилаётган 50 млн. баррелдан ҳар бирининг нархига 50%ли 
устама оладилар. Умумий қолган экспорт ҳажмига умумий устаманинг 
қиймати сотиш ҳажми камайиши билан боғлиқ бўлган олинмаган даромад 
ҳажмидан анча катта бўлади. Бунда нархларнинг кўтарилиши ва экспортнинг 
камайиши фойдалироқ ҳисобланади.
Картел иштирокчилари томонидан нарх кўтаришнинг миқёслари 
чекланган. Агар картел нархни 95 долл./бар.гача кўтарса, унинг экспорт 
ҳажми А нуқтагача пасаяди, яъни нолга тенг бўлади. Шундай қилиб, 
картелнинг оптимал нархи экспортни тўхтатадиган нархдан пастроқ бўлиши 

---

177 
керак, ва картел маҳсулотига бўлган талаб эластиклиги қанчалик юқори 
бўлса, оптимал нарх шунчалик паст бўлиши керак.
Картел иштирокчилари ушбу оптимал нархни рақобат ва экспортни 
тўхтатувчи нархлар оралиғида ўрнатиб, унинг максимал фойдани 
таъминлайдиган даражасини аниқлашлиги мумкин. Монополиянинг классик 
модели шуни кўрсатадики, энг юқори фойда даражасига MR=MC бўлган 
сотиш ҳажмларида эришиш мумкин. Ушбу максимал фойдага В нуқтада 
эришилади, унда P=50 долл./бар., экспорт ҳажми эса Qех = 30 млн. 
бар/суткада. Бу монополистик ташкилотга куйидаги ҳажмдаги фойдани 
келтиради: 
(50-5) долл./бар. * 30 млн. бар/сутк. = 1350 млн. долл./ сут. 
Агар картел ташкил топмаганида, рақобат унинг иштирокчиларининг 
фойдаси камайишига олиб келар эди. Унинг ҳажми тепадан 20 долл./бар. 
нархи чизиғи, пастдан эса МС = 600 млн. долл./сутк. эгри чизиғи билан 
чекланган юзага тўғри келар эди (1350 млн.).
Иштирокчилар учун оптимал бўлган картел битими жаҳон хўжалиги 
учун оптимал бўлмайди. Картелнинг қўшимча фойдаси импорт қилувчи 
мамлакатларнинг даромадларини унга қайта тақсимланишини кўрсатади, 
аммо жаҳон хўжалиги бунда ютказади.
Шундай қилиб, картел битими жаҳон хўжалиги нуқтаи назаридан 
фойда кетирадиган нефт экспортининг миқёсларини чеклаб, унга соф 
йўқотишлар келтиради. Картел фаолияти туфайли жаҳон хўжалиги кўрадиган 
зарар ҳажми графикда BCD юзага тўғри келади (450 млн. долл./сут.). Сотиб 
олувчилар қўшимча 20 млн. бар./сут. тўлашга тайёр бўлган суммадан нефтни 
30 млн. дан 50 млн. бар./сут.гача қазиб олиш ҳаражатларининг айирмаси 
жаҳон хўжалигининг йўқотишларини кўрсатадиган юзага тўғри келади.