Zbekiston respublikasi oliy va

Badiiy uslubning asosiy xususiyatlarini klaster asosida tahlil qilamiz.



RAQAMLANGAN KLASTER

Badiiy uslubning grammatik xususiyatlariga nazar tashlasak, grammatik shaklning barcha ko‘rinishlari - sheva va tarixiy variantlari ham asarning mavzu talabi bilan qo‘llanaveradi. Masalan:

Dunyo bo‘ldi chamanim manim, O‘zbekiston vatanim manim.

Badiiy uslub sintaktik xususiyatlari bilan ham boshqa uslublardan farqlanadi. Badiiy nutq uslubida darak, so‘roq, buyruq gaplar matn sintaksisining ajralmas qismini tashkil qiladi. Undov gaplar ham badiiy nutq uslubi uchun xarakterlidir. Ular kitobxonga estetik ta’sir o‘tkazishda yozuvchi qo‘lida kuchli qurol hisoblanadi.

Badiiy uslub o‘zbek tili vazifaviy uslublari orasida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lib, ayni paytda o‘zining alohida me’yorlariga ham ega. Til materialini qamrab olish imkoniyatining kengligi, umumxalq tilida mavjud bo‘lgan barcha lingvistik birliklarning, shu bilan birga, boshqa vazifaviy uslublarga xos bo‘lgan elementlarning ham ishlatilaverishi va ularning muhim bir vazifaga – badiiy-estetik vazifani bajarishga xizmat qilishi badiiy uslubning asosiy xususiyati hisoblanadi. Badiiy uslubda adabiy tilning barcha imkoniyatlarini o‘z ichiga olish bilan birga, o‘zbek shevalariga, kasb-hunarga oid leksik birliklar, bugungi kundalik iste’moldan chiqib ketgan tarixiy so‘zlar ham personajlar nutqi orqali ishlatilaveradi. Badiiy uslubdan boshqa barcha uslublar ijtimoiy hayotning ma’lum sohasi doirasida chegaralangan. Badiiy uslub ulardan farqli ravishda, inson amaliy hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi.

Shuning uchun unda ilmiy uslubning ham, publitsistik uslubning ham, so‘zlashuv va rasmiy uslubning ham elementlari namoyon bo‘laveradi. Shuningdek, badiiy uslubda, xususan poetik nutqda hozirgi adabiy orfografik me’yor talablariga muvofiq kelmaydigan qaro, yamon, yaro, oshno, talosh singari so‘zlar ham ishlatilaveradi. Badiiy nutq uslubida til obraz, xarakter va manzaralar yaratish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bu uslub o‘zining obrazliligi bilan adabiy tilning boshqa uslublaridan ajralib turadi.

Badiiy uslubning o‘ziga xos xususiyatlarini “Idrok xaritasi” asosida umumlashtiramiz.



Badiiy uslub

Sochning sunbul, qading sarvi sanubar

Ko‘zung nargis, yanog‘ing arg‘uvondir.

(Atoyi) (o‘xshatish)

So‘fi yana past toifa oldida muborak og‘zini ochib, aziz tilini qaldiratmoqqa majbur bo‘ldi:

-Badbaxt fitna! Qo‘yasanmi-qo‘ymaysanmi, axir?!

“Hubbuli vatani minal imon” deganlar – “Vatanni sevish imondan”, axir! Bilmasang bekor-da! (Cho‘lpon “Kecha va kunduz”)

• 
  Uydan ketganimga o‘n yil bo‘libdi,
  

O‘n yil qishlog‘imdan yuribman uzoq, Men yurgan yo‘llarda o‘tlar unibdi, Ko‘milib bo‘libdi men kezgan so‘qmoq.

(A.Oripov)

• 
  …Qizni o‘lik yonidan olib, boshqa yoqqa yotqizayotganda, qizcha uyg‘ondi va ko‘zini ochmasdan odatdagicha duo qildi:
  
• 
  -Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin…