‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

74 D evid Mayers Psixologiya.  Minsk.  2008.  1 0 5 -1 06-betlar.
0 ‘ylash qobiliyatini barqaror 
rivojlantirish,  insonga ijtimoy ongi va 
ma’naviyatiga yangi darajani beradi. 
Shuningdek, yigit va qizlar o ‘zlarining 
shaxsiy fikriarini tahlil qilishni va 
boshqalarga nisbatan munosabatni va 
boshqalaming ularga nisbatan 
munosabatlami o ‘zgartiradi.
234

---

yatidan  kelib  chiqib,  qobiliyat  ham  turlicha  kasb  egalarida  turlicha 
namoyon  bo‘ladi,  ayrim  shaxslar bir  necha  sohalarga  nisbatan  ham 
qobiliyatli bo‘ladilar.
Qobiliyatlar  to‘g‘risida  umumiy  tushunchani  vujudga  keltirish 
uchun ularga aloqador omillar, tarkiblar bo‘yicha ayrim ma’lumotlar 
keltirish  maqsadga  muvofiq:  qobiliyatlar  shaxsning  psixologik  xu­
susiyatlar ekanligi; mazkur xususiyatga bilim, ko‘nikma, malaka ort- 
tirish bilan erishilishini bog‘lash muhimdir.
Agar yoshlar o ‘z tengdoshlari  qanchalik  shaxsiy muammolari bi­
lan bandligini bilganda edi boshqalaming ular to‘g‘risidagi fikrini bi- 
lishganda ular kamroq xavotirga tushgan bo‘lar edi.
0 ‘zgaruvchanlik  asosida  qobiliyatning  rivojlanio  borishi  tayin, 
yoshlar komillikda  jamiyat bilan ota-onasi hal qiluvchi rol o‘ynashini 
va hattoki o‘z intilishlari haqida o‘ylashni boshlashadi.
Yoshlik davrida yoshlaming barcha o ‘y-fikrlari o‘ziga qaratiladi.
Yosh  avlod  o‘z  tajribasini  betakror  deb  o‘ylaydi,  ota-onalar  va 
do‘stlar  uni  tushuna  olmasligini  va  hatto  birinchi  uchrashuv  yoki 
maktabni yomon ko‘rishni tushunmasligini xayoliga keltiradi.  Birin­
chi muhabbat paytida yoshlar hattoki, “Ona birinchi muhabbat nima- 
ligini bilmaysiz” deb  aytishi mumkin.  Piajening  aytishicha,  yoshlar- 
ning shunchalik  intellektual darajaga yetishi bu insoniy qonuniyatdir. 
Ulaming  taxmin  qilish  qobiliyati  yaxshi  rivojlangan.  Biz  fikr  yuri- 
tishning  yangi  darajasini  insoniy  tabiat,  qat’iyatlik va  adolat hamda 
yaxshilik va yomonlik haqida fikr olib borgandagina ko‘ramiz.
Agar bolalar Allohni ramziy timsolida, ya’ni bulutdagi sahiy bobo 
deb tasavvur qilishsa, yoshlar esa bu haqda chuqurroq tushunchalarga 
ega.  Mantiqiy  fikrlash  odamlaming  ikkilanishini  payqash,  ideal  va 
aniq ishlar orasida farqni anglash imkonini beradi.
Ikkiyuzlamachilikni  payqash  ba’zida  ota-onalar  bilan  achchiq 
bahsga  olib  keladi.  Shuningdek,  yoshlami  o ‘zining  idealiga  quloq 
solishga  majbur  qiladi.  Balki  Piaje  (1972)  ta’lim  va  madaniyatning 
ta’sirini  yetarlicha  baholamagandir.  Shuning  uchun  ham  rasmiy  qo- 
nunchilikka  olib  keladigan  odamlar  soni  oshirib  yuborilgan.  Ba’zi 
bir  yoshlar  mantiq  va  matematika  fanlaridan  yetarlicha  bilimga  esa 
bo‘lmasdan turib, bu darajada tafakkur qilishga qodir emaslar.
235

---

Bunga  yaqqol  misol,  Skribner  (1977)  va  Kpele  qishlog‘idagi 
ma’lumotsiz  fermer  orasidagi bo‘lgan  suhbatdir75.  Bolalik davrida u 
yoki bu qobiliyatlaming atrof-muhitdagi odamlar tomonidan tan olin- 
maganligi,  keyinchalik  xuddi  ana  shu  qobiliyatlari  tufayli  jahonda 
munosib  shon-shuhrat qozonishga musharraf bo‘lgan juda ko‘p  allo- 
malaming nomi olamda mashhur,  chunonchi Albert Enshteyn (nisbiy- 
lik  nazariyasi  asoschisi),  Nikolay  Lobachevskiy  (yangi  geometriya 
yo‘nalishi asoschisi) va boshqalar o ‘qishida genial olim bo‘lib voya- 
ga yetishish dalolatnomasi yo‘q edi.
Qobiliyatlar  bilim,  ko‘nikma  va  malakalarda  aks  etmaydi,  balki 
ulami  egallash  dinamikasida namoyon bo‘ladi.  Faoliyat uchun zarur 
bo‘lgan bilim va ko‘nikmalami o‘zlashtirish jarayonida yuzaga chiqa- 
digan farqlar qobiliyat to‘g‘risida mulohaza yuritish imkonini beradi.
Demak,  shaxsning  faoliyatini  muvaffaqiyatli  amalga  oshirish 
sharti hisoblangan,  bilim,  ko‘nikma va malakalami  egallash  dinami­
kasida  yuzaga  chiqadigan  farqlarda  namoyon  bo‘ladigan  individual 
psixologik xususiyatiga qobiliyat deyiladi.
Qobiliyatlar  individual-psixologik  xususiyatlar,  ya’ni  bir  odam- 
ning boshqa bir odamdan farq qiladigan belgilari sifatida ta’riflanadi. 
Psixologiya metodologik asosining ko‘rsatishicha,  qobiliyat imkoni- 
yatlar tizimidan tashkil  topgan  bo‘lib, u  yoki bu  faoliyatdagi zaruriy 
mahorat  darajasi  hisoblanadi.  Psixologiya  fani  qobiliyat  bilan  faoli­
yatning  muhim jabhalari  bo‘lmish  bilim,  ko‘nikma  va  malakalaming 
aynan  bir  narsa  ekanligini  rad  etar  ekan,  ularning  birligini  e ’tirof 
qiladi.  Shuning  uchun  qobiliyat  faqat  faoliyatda  ro‘yobga  chiqadi, 
lekin shunda ham aynan shu qobiliyatsiz amalga oshirilishi amri ma- 
hol, faoliyat ko‘rinishlaridagina aks etadi, xolos. Faoliyat uchun zamr 
bo‘lgan bilim va ko‘nikmalami o ‘zlashtirish jarayonida yuzaga chiqa­
digan farqlar,  mulohaza yuritish  imkonini  beradi.  Ushbu xususiyatni 
aniqlash uchun ba’zi bir omillami tahlil qilish maqsadga muvofiq:
a)  shaxsning  muayyan  sifatlari  yig‘indisi  belgilangan  vaqt 
oralig‘ida  egallagan  faoliyati  talablariga javob  bersa,  unda  mazkur 
faoliyatga nisbatan qobiliyat mavjuddir;
b)  inson  shunday  holatlarda  faoliyat  talabiga javob  bera  olmasa, 
psixologik sifatlar, ya’ni qobiliyatlar mavjud emasdir.
75