‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

71 D evid Mayers Psixologiya.  Minsk.  2008.  172-bet.
224

---

Ko‘p  bosqichli  Minnesota  shaxsiy  anketa  so‘rovnomasi  hozir- 
da  keng  tadqiq  qilingan  va  keng  ishlatilmoqda.  Ular  shaxsiyatning 
normal  xususiyatidan  ko‘ra  shaxsiyatning  normal  bo‘lmagan  ten- 
densiyasini  baholashsa  ММРИ  (Mennisotaning  shaxsiy  anketa 
so‘rovnomasi)  shaxsni  o‘lchashda  qaysi  vositalarni  tanlashda  yax- 
shi  misol  sifatida  xizmat  qiladi.  Uning  yaratuvchilaridan  biri  Stark 
Hatauey o‘zining harakatlarini Alfred Bine harakatlari bilan solishti- 
radi.  Bine  birinchi  aql-idrok  testini  ishlab  chiqqan.  Fransuz  makta- 
bida o‘qishda qiyinchiliklarga duch kelgan o‘quvchilaming bu savol- 
larga javobi har xil  chiqqan.  ММРИ  (Mennisotaning  shaxsiy anketa 
so‘rovnomasi)  savollari  emperik yo‘li  orqali  ishlab  chiqilgan.  Ya’ni 
Hatauey o ‘zining kasbdoshlari  bilan javoblari maxsus guruhlarga te- 
gishli bo‘lgan savollami tanlab olishgan.
Avval  ular  “Meni  hech  kim  tanimaydiganga  o‘xshaydi”,  “Meni 
hamma  yoqtiradi”,  “Menga  she’riyat  yoqadi”  kabi  m a’qullashlarini 
“sog‘” odamlar guruhiga taklif qilishdi.
Ular  har  qanday  m a’qullashlarini  axmoqona  bo‘lishidan  qat’i 
nazar  belgilashdi,  psixologik  qarashlarda  odamlaming javobi  ayrim 
odamlamikidan farq qiladi.
“Gazetada chop etiladigan komikslardan tashqari, meni hech narsa 
qiziqtirmaydi” gapi m a’nosiz tuzilishi  mumkin, lekin depressiya ho- 
latidagi  odamlar bunga “ha”  deb javob  berishga moyil  ekan. Ammo 
erkak olimlar ММРИ (Mennisotaning  shaxsiy anketa so‘rovnomasi) 
ustidan  o ‘zlarining  “Yig‘lash  meni  ko‘zlarimdan  yosh  ajralib  chi- 
qishiga  majbur  qiladi”,  “Noto‘g‘ri  savollar  meni  asabiylashtiradi”, 
“Men toza bo‘lib  yuvinib  bo‘lmagunimcha vannadan  chiqmayman” 
kabi javoblar olindi (Franke & otxers,  1983).
Amerikaliklaming  so‘rov  anketalari  asosida  qayta  ishlangan 
ММРИ  (Mennisotaning  shaxsiy  anketa  so‘rovnomasi)  zamonaviy 
testi  10 ta kichik shkaladan iborat. Ulardan  biri yolg‘on shkalasi dey- 
iladi, bunga odam yaxshi taassurot qoldirish uchun “Men jahl qilmay- 
man” degan tasdiqqa “yo‘q” deb javob berish baholanadi.
Ushbu  nazariyaga  ko‘ra  xavotir  olish  odamlaming  asosiy  xislat- 
laridan  biri  hisoblanadi.  Britaniya  psixologi  Gan  Ayzenk  va  Sibil
225

---

Ayzenkning fikrlariga ko‘ra biz o‘zimizdagi alohida xislatlami 2 yoki 
3  turga  bo‘lishimiz  mumkin.  Bular  ekstrovert  -   introvert  va  ruhiy 
barqarorlik -  nobarqarorlik. Ayzenkning shaxsning xislatlari haqidagi 
so‘rovnomasi  dunyoning  35  ta mamlakatlarida,  ya’ni  Xitoy,  Uganda, 
Rossiya  va  h.k.  mamlakatlarda  o ‘tkazilgan.  So‘rovnomaga  ko‘ra 
odamlaming  ekstrovertligi  va  ruhiy  holati  jadal  o‘zgaruvchanligi 
ko‘rib chiqildi.  Olimlaming izlanishiga ko‘ra ekstravertlar miyasida- 
gi  passivlikka ko‘ra qo‘zg‘atuvchan ta’sirlami qidirishadi. Emotsional 
barqaror  bo‘lgan  odamlar  hayotda  bo‘layotgan  voqealarga  xotirjam 
yondashadi,  chunki  ularning  nerv  tuzilmalari  barqaror  bo‘lmagan 
odamlarnikidek qo‘zg‘aluvchan emas. Odamlaming shaxsiy xislatla- 
rini o‘rganuvchi olimlar buni biologik holat deb hisoblashadi. Djerom 
Kagan “Bolalaming  uyatchanligini  va o‘zini tuta olish qobiliyatini 
avtonom  nerv  sistemasining  reaktivligiga  bog‘liq”  deb  hisoblaydi. 
Genlar  bizning  temperamentimiz,  o‘zimizni  tutish  va  xulq-atvori- 
mizga, ota-ona tarbiyasiga qaramasdan ko‘p narsani aytib bera oladi. 
K o‘pgina  tadqiqotchilaming  fikriga  ko‘ra  Ayzenkning  nazariyalari 
fanga  muhim,  lekin  xarakter  haqida  to‘liq  ma’lumot  bera  olmaydi. 
Ozgina  kengaytirilgan  faktorlar  katta  beshlik  deb  ataladi  (Jon  Vig- 
gins,  Goldberg).  Agar  test  sizga  to‘g‘ri  kelsa,  ya’ni  5ta  o‘lchamga 
moslashsa “Katta beshlik” sizning xarakteringizni to‘liq ochib berishi 
mumkin.
1. Emotsional  barqarorlik -  xotirjam -  
bezovtalik  o ‘ziga  ishongan-ishonmagan 
o‘z-o‘zidan qoniqish o ‘ziga achinish.
2.  Ekstorovertlik -  muloqotchan -  o‘z 
ichki dunyosiga berilgan hayotni sevuvchi -  
fikrlovchi ehtirosli -  bosiqlik.
3.  Samimiylik  -   xayolparastlik  -   amaliyotchi  xilma-xillikni 
xohlovchi -  bir xillikni xohlovchi mustaqillik -  konformlilik.
4. Do‘stona munosabat -  mehribon -  bag‘ritosh ishonuvchan -  gu- 
mon qiluvchi yordamga tayyor -  hamma narsaga befarq.
5.  Ongli  va tashkilotchi -  tashkilotchi -  tashkilotchi  emas,  o‘ta 
mas’uliyatli -  befarq  intizomli -  jizzaki.
226

---

Butun dunyoda odamlar boshqalami ta’riflash uchun shu  kategori- 
yadan foydalanishadi. “Katta beshlik”ni umumiy qilib olganda,  unda 
o‘zini  anglash  erkak va  ayollik  xususiyatlarini  hissiyotlarining  ijo­
biy yo salbiyligini aniqlash  kategoriyasini qo‘shish haqidagi savollar 
paydo bo‘ladi. Lekin hozirgi kunda bu test insonlaming o‘zgaruvchan 
xarakterini o‘rganishga yordam bera oladigan eng yaxshi testdir72.