‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

64 D evid  Mayers Psixologiya.  Minsk,  2008,  496-bet.
189

---

Yuqoridagi  mulohazalardan tashqari,  motivlar funksional-energe- 
tik tomonlami dinamik boshqarish vazifasini amalga oshiradi.
Insonning qobiliyati bevosita motivlashgan mexanizmlar bilan uz- 
viy bog‘liq bo‘lib,  ularning muhiti  va dinamik, ma’naviy ta’sir etish 
munosabatini  o‘zida aks  ettiradi.  Motiv bilan qobiliyatning munosa- 
batlari psixik faollikning bevosita bajarish  asosi hisoblangan faoliyat 
orqali  namoyon  bo‘ladi.  Motivlashgan  tizimning  tarkiblarini  amali- 
yotda  ro‘yobga  chiqaruvchi  faoliyatnigina  aniqlash  bilan  cheklanib 
qolmasdan,  balki  faoliyatning  keyingi  istiqbolli  rivoji  yoki  uning 
boshqa  sohalar  bilan  qorishib  ketish  ehtimoli  darajasini  ham  bel- 
gilaydi.  Lekin  muayyan  insonning  funksional  imkoniyati,  faoliyati 
va  xuddi  shu  faoliyatning  obyektiv  tomonlarining  yaqqol  ro‘yobga 
chiqish  motivining  barqarorlashuvi,  rivojlanish  (takomillashuv)ga 
yo‘nalganligi  ham  faoliyatning  obyektiv  shart-sharoitiga  moslasha 
boradi.  Umuman  shakllanish jarayoni,  shaxsning rivojlanish motivi­
ning faoliyatiga,  faoliyatning  esa  motivga  o‘zaro  ta’siri  bilan  tavsif- 
lanadi,  bizningcha,  mazkur  ta’siming  ko‘rsatkichi,  mezoni  vazifa- 
sini  bajaradi.  Motivlaming  rivojlanishi  tufayli  tarbiyaviy  talablami 
anglashda,  ehtiyojlami  ichdan  qayta ko‘rishda,  xulq-atvor qoidalari, 
mezonlari yordami bilan faoliyat doirasining kengayishida, shaxsning 
borliq bilan munosabati kabilarda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.
Shuni ham ta’kidlab o‘tish ke- 
rakki,  motivlaming  rivojlanishi, 
motivlashgan  yangi  ma’lumotlar- 
ning paydo bo‘lishi, faoliyat muhi­
ti  doirasidagi  o‘zgarishlar  tufayli 
amalga oshiriladi. Motiv mexaniz- 
mi  shaxs  sifatlarini  qayta  qurish, 
ulami  rivojlantirish  jarayonining 
faollashuvi tarzida yuzaga chiqadi, 
shu bilan birga, inson kamol topish 
jarayoniga,  faoliyat  muhiti  va 
sharoiti 
asta-sekin 
yoki 
tez 
o‘zgarishi -  motivlaming takomil- 
lashuvi, barqarorlashuvi kabi omil- 
larga  ta’sir  etadi.  Insonni  mehnat
Kundalik  suhbatda  “Sizning 
harakatingizga  qanday  motiv­
lar  xizmat  qiladi?”  degan  savol 
“Sizning xulq-atvoringiz nimani 
anglatadi?”,  “Siz  nega  bunday 
yo‘l tutdingiz?” ma’nolarini ang­
latadi.  Psixologlar  uchun  moti- 
vatsiya  -   bu  xulq-atvoringizni 
harakatga  keltiruvchi  va  uni 
ma’lum  maqsadlarga  erishishga 
yo‘naltiruvchi  ehtiyoj  yoki  is- 
takdir.  Biz motivatsiya haqidagi 
so‘nggi xulosani xulq-atvor aso­
sida  qilingan  kuzatishlar  bilan 
xulosalaymiz.
190

---

faoliyatida  qayta  tarbiyalash  va  muayyan  fazilatlami  shakllantirish 
yuqoridagi mulohazalaming mohiyatidir. Bu o‘rinda faoliyat faol vazi- 
yat  hisoblanib,  mavjud  ehtiyojlar,  qiziqishlar  doirasidagi  psixologik 
holatlardan uzoqlashib boradi,  so‘ngra yangi  qiziqish,  ehtiyoj  va  inti- 
lishlami shakllantiradi, motivlar mohiyati va shakllarini o ‘zgartiradi 
Ushbu mulohazani alohida ta’kidlab o‘tish joizki, motivatsiyaning 
faoliyat darajasidan tashqari chiqish ehtimoli yoki faoliyatning moti­
vatsiya doirasidan tashqari chiqishi imkoniyati to‘g‘risidagi talqinlar 
nisbiy xususiyatga ega. Binobarin, motivatsiya faoliyatdan tashqarida 
va faoliyat esa motivatsiyadan alohidalikka ega degan xulosaga kel- 
maslik  kerak.  Bu  holatni  yaqqolroq  namoyish  qilish  niyatida  quyi­
dagi hayotiy haqiqatga murojaat qilamiz. Har bir ta:aba oliy maktab- 
ga  o‘qishga  kirayotganida  unda  diplom  olish  motivi  paydo  bo‘ladi 
o ‘qishga joylashgandan  keyin  esa  o ‘quv  predmetlarini  0‘zlashtirish 
jarayoni  o ‘qishga nisbatan intilish,  ehtiyoj,  qiziqish,  safarbarlik kabi 
psixik omillar yuzaga keladi.