‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

Xulosa  chiqarish  shunday  tafakkur  shaklidirki,  bu  shakl  vositasi
  | 
bilan biz ikkiyoki undan ortiq hukmlardan yangi hukm hosil qilamiz. 
J
M asalan,  har  qanday  harakat  m ateriya  harakatidir,  issiqlik  hara- 
kat  shaklidir,  degan  ikkita  hukm ni  olaylik.  Bu  ikki  hukm dan,  dem ak 
issiqlik  m ateriya  harakatidir  degan  yangi  hukm   chiqariladi.  Bunda 
birinchi  hukm   ham isha  um um iy  hukm   b o ‘lib,  ikkinchi  hukm   yakka 
hukm  b o ‘ladi.
Keltirilgan m isollardan k o ‘rinib turibdiki, m ulohaza yuritish ham, 
xulosa chiqarish ham  voqelikni bevosita bilishning asosiy shakli  sifa- 
tida nam oyon b o ‘lgan  oldingi  ikki  hukm ga asoslanib,  uchinchi  hukm  
chiqariladi. M azkur xulosani bevosita tekshirib k o ‘rishga hech qanday 
ehtiyoj  qolm aydi.  Shu  sababdan  xulosa  chiqarishda  fikr  o ‘rtasidagi 
shunday b o g ‘lanish natijasida bir yoki undan ortiq hukm lardan uchin­
chi hukm  keltirib chiqariladi.
Xulosa chiqarish uch turga bo ‘linadi: induktiv, deduktiv va analogiya.
✓-------------------------------------------------------------- -----——---- --------------------------------------------------------------------------------
Induktiv xulosa chiqarish
 -  
bu xulosa chiqarishning shunday man­
tiqiy usulidirki,  bunda bir necha yakka va ayrim hukmlardan umumiy 
hukmga  о 'tiladi,  yoki  ayrim fa k t  va  hodisalarni  о ‘rganish  asosida
umumiy qonun va qoidalar yaratiladi.
^
;_______________________
1
________________________________________________ /
M asalan, tem ir elektr tokini o ‘ tkazadi, po ‘ lat elektr tokini о ‘ tkazadi, 
m is elektr tokini o ‘tkazadi, ruh elektr tokini o ‘tkazadi.  D em ak, barcha 
m etallar elektr tokini o ‘tkazadi,  degan um um iy xulosa chiqaram iz.
M isol uchun barcha m etallar elektr tokini  o ‘tkazadi. Tem ir m etall- 
dir.  Dem ak, tem ir ham  elektr tokini  o ‘tkazadi.
[
Deduktiv xulosa chiqarishda umumiy va yakka hukmlardan yakka
  | 
yoki ju z  ’iy hukm keltirib chiqariladi. 
J
A nalogik usulda chiqarilgan xulosa chin, taxm iniy ham da y o lg ‘on 
b o ‘lishi m um kin.  Fikr yuritishning bunday shakli k o ‘pincha yosh bo- 
lalarga  xos  xususiyatdir.  D em ak, j u z ’iy  ikki  yakka  hukm larga  asos-
147

---

lanib, ju z ’iy yoki  yakka  hukm   keltirib  chiqaram iz.  M asalan,  b o g ‘cha 
yoshidagi bola m ana bunday m ulohaza yuritadi; dadam lar darvozadan 
ism imni  aytib  chaqirib keldilar.  U lar  so v g ‘a  olib  kelgan  b o ‘lsalar ke- 
rak.  Bu bolaning m ulohazasini tahlil qilib k o ‘rsak, uning fikr yuritishi 
m ana bunday  tarzda  taraqqiy  etganligining  shohidi  b o ‘lamiz.  0 ‘tgan 
gal  dadam  ism im ni  aytib chaqirib  kelgan edilar,  yana chaqirayotirlar. 
A lbatta, dadam   m enga  sov g ‘a olib kelganlar, deb xulosa chiqaradi.
Shunday  qilib,  analogik  y o ‘l  bilan  xulosa  chiqarganda  m urak- 
kab  qonuniyatlar to ‘g ‘risidagi  bilim lar  o ‘zlashtirilm asa-da,  lekin tur- 
m ushning turli jabhalarida undan  foydalanib turiladi.
A m erika  psixologlarining  ta ’kidlashlaricha,  odam lam ing  ongli  ra- 
vishda  xulosa  chiqaradigan  vaqtida  xulosa  m iyaning  harakatlanish 
uchun  tayyorgarlik  k o ‘rish  vaqtidan  keyinroq  sodir  b o ‘ladi,  y a ’ni 
m iya  xulosa  chiqarish  vaqtidan  oldin  unga  tayyorlanar  ekan.  B a ’zi 
tadqiqotchilar  odam ning  xulosa  chiqarish jarayonining  spektisizm ga 
(har  narsaga  shubha  bilan  qarashga)  yoyishadi.  K o ‘pincha  qaror  qa- 
bul  qilish  bosqichm a-bosqich  am alga  oshadi,  degan  fikr  ilgari  suri- 
ladi.  X ulosa  chiqarishning  yana  bir  faraz  funksiyasi  ongning  keyin 
sodir b o ‘ladigan  ish-harakatga ayni bir vaziyat paydo b o ‘lganda ishga 
tushishi  m um kin43.
Tushunchalar.
Tafakkur tushunchalar shaklida ifodalanadi.
K o ‘p sonli odam lar, hodisalar va obyektlam i tasavvur qilish uchun 
biz  ulam i  konsept  (tushuncha)larga  -   o ‘xshash  obyektlar,  hodisalar 
va odam lar guruhiga boMgancha  soddalashtiram iz.  “ Stul” tushuncha- 
si o ‘zida k o ‘plab aniq predm etlam i um um lashtiradi -  bola uchun stul, 
tirsak q o ‘ygichli  stul, tushlik qiladigan  stol atrofidagi  stullar, tish  shi- 
fokorining kreslosi44.  Hayotni  tushunchalarsiz tasavvur qilib k o ‘ring. 
B izga  har bir obyekt va g ‘oya uchun  alohida nom  kerak  b o ‘lardi.  Biz 
boladan  “koptokni  ot”  deb  iltim os  qila  olm asdik,  chunki  “koptok” 
tushunchasining  o ‘zi  y o ‘q  b o ‘lardi.  “U larning  jahllari  chiqdi”  de- 
y ish  o ‘m iga  bizga  yuz  ifodasi,  ovozdagi  keskinlik,  im o-ishoralar  va 
so ‘zlam i ifodalab berishim izga to ‘g ‘ri kelardi.  “K optok” va “jah ld o r”
43 James  W.Kalat. Introduction to Psychology.  10 edition, 2013, 324-326-betlar.
44 DevidMayers.  “Psixologiya".  Minsk,  2008,  414-bet.
148

---

kabi  tu shu n ch alar  eng  kam   darajadagi  bilim lar  m avjud  b o ‘lganida 
bizga k o ‘p m a ’lum ot beradi45.
Tushuncha deganda biz narsa va hodisalarning eng muhim va eng 
asosiy xususiyatlarini aks ettirishni tushunamiz.
-
--------------------------------------------------------------------------- ----- ----- -
Tushunchalar  hukm lardan  tarkib  topadi.  Shu  sababli  tushuncha- 
ning  m azm unini  ochib  berish  uchun  bir  qancha  hukm   yuritishga 
to ‘g ‘ri  keladi.  M asalan,  odam   ongli  m avjudotdir  degan  tushunchani 
oladigan  boMsak,  bu  yerda  odam ning  eng  m uhim   xususiyati  uning 
ongliligi  qayd  qilinyapti.
Tushunchalar  odam ning  turm ush  tajribasi  va bilim larining  ortishi 
jarayonida  tarkib  topa  boradi.  A na  shu jih atdan   olganda  m aktabdagi 
o ‘qish jaray on ida  bolada  asosan  tabiat  va jam iy at  hodisalari  haqida 
tushunchalam i tarkib toptirishdan iboratdir.  D em ak,  katta odam larga 
nisbatan bolalarda hali tushunchalar ju d a  oz b o ia d i.
S’ 
'  — 
1
Odatda,  tushunchalar  mohiyati jihatidan  konkret  va  abstrakt  tu- 
shunchalarga ajratiladi.
A lohida  olingan  bir  butun  narsaga  aloqador  tushuncha  konkret 
tushuncha  deb  ataladi.  M asalan,  stol,  divan,  q ayrag‘och,  traktor  va 
hokazo.  M oddiy  borliqdagi  narsalardan  fikran  ajratib  olingan  b a ’zi 
xususiyat, sifat, holatlarga, shuningdek, narsalar o ‘rtasidagi ichki mu- 
nosabatlarga, qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar abstrakt tushun­
cha  deb  ataladi.  M asalan,  oqlik,  uzunlik,  balandlik,  kenglik,  harakat, 
y orug‘lik,  qiym at haqidagi  tushunchalar va hokazo.