‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

TAFAKKUR OPERATSIYALARI 
Tafakkur operatsiyalari mavjudmi?
Tafakkur jarayoni  insonning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari, tevarak- 
atrofdagi  olam  va  turmush  to‘g‘risidagi  o‘z  bilimlarini  kengay- 
tirishga  va  chuqurlashtirishga  intilish  sababli  vujudga  keladi.  Fikr 
qiluvchi  kishining  tafakkuri -  obyektni  anglashi,  bilishi  tafakkur ja-
38 D a v id  G.  M ayers.  Psychology.  ©  2 0 1 0  by  Worth Publishers,  413—415 p.
39 Jam es  W.  K alat,  Introduction  to Psychology.  10 edition.  2013,  324—3 2 6 p.
138

---

rayonining xarakterli  xususiyatidir.  Odam o‘zi  idrok qilayotgan nar- 
salar to‘g‘risida fikr qiladi.  Shuning uchun tushunchalar narsalaming 
butun bir  sinfi,  turkumi  to‘g ‘risida  fikr qiladi,  ya’ni  bular tafakkur­
ning obyekti bo‘ladi.  Bir narsaga tayanmagan qumqdan qumq tafak­
kur bo‘lishi mumkin emas.
Analiz,  sintez,  taqqoslash,  abstraksiyalash  va  umumlashtirish, 
tasniflash va tizimga solish aqliy operatsiyalaming asosiy turlaridir.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------^
Analiz -  shunday bir tafakkur operatsiyasidirki uning yordami bi­
lan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan xususiyatla- 
^ rini tahlil qilamiz._________________________________________ ,
Analiz  jarayonida  butunning  uning  qismlarigc  va  elementlari- 
ga  bo‘lgan  munosabati  aniqlaydi.  Tahlil  obyektlari  amalda  ajratib 
bo‘lmaydigan  elementlarga  yoki  belgilarga  bo‘lishda  ifodalanishi 
mumkin.  0 ‘quvchi  va  talaba  yoshlar  turmushda  va  dars jarayonida 
analiz yordami bilan ko‘pgina ishlami  amalga oshiradilar,  topshiriq- 
lar, misol va masalalami yechadilar. 
_________________
Sintez  ~  shunday  bir  tafakkur  operatsiyasidirki,  biz  narsa  va 
hodisalarning  analizda  bo ‘lingan,  ajratilgan  ayrim  qismlarini, 
bo'laklarini  sintez  yordami  bilan  fikran  va  amaliy  ravishda  bir- 
lashtirib,  butun holiga keltiramiz.
Analiz  aqliy  bo‘lgani  kabi  sintez  ham 
amaliy  xarakter kasb  etadi.  Masalan,  birin- 
chi  sinf bolasi  o ‘z  harf xaltasidagi  keltiril- 
gan 
harflardan 
foydalanib, 
bo‘g‘in, 
bo‘g ‘inlardan  so‘z,  so‘zlardan  gap,  gaplar- 
dan qisqa axborot, undan esa hikoya tuzadi.
Analiz  va  sintez  o ‘zaro  bevosita  mustahkam  bog‘langan  yagona 
jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilinmagan 
bo‘lsa,  uni  sintez  qilib  bo‘lmaydi,  har  qanday  analiz  predmetlami, 
narsalami bir butun holda bilish asosida amalga oshirilishi lozim.
Taqqoslash  -   shunday  bir  tafakkur  operatsiyasidirki,  bu  ope- 
ratsiya vositasi bilan obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir- 
^ biriga о ‘xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi._______________,
&