‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

Tafakkurning nerv-fiziologik asosi
(Tafakkur jarayoni bosh miya yarim sharlarining qaysi qismida kechadi?)
T
afakkur faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ongli 
jarayon tariqasida sodir bo‘ladi.  Bosh miyaning biror uchast- 
kasidagi  faoliyat  emas,  balki  butun  bosh  miya  po‘stining  faoliyati 
mana  shu jarayonning  fiziologik  asosidir.  Tafakkur  faoliyati  uchun 
awalo analizatorlaming miyadagi uchlari o‘rtasida vujudga keladigan 
murakkab bog‘lanishlar muhim ahamiyatga egadir. Analizatorlaming 
bosh  miya  po‘stidagi  uchastkalari  bir-biridan  keskin  ajralgan  holda 
emas,  balki  bir-biriga tutashib,  bir-biri  bilan  chambarchas  bog‘lanib 
tetganligi sababli mazkur bog‘lanishlaming vujudga kelishi yuqorida 
/aytib  o‘tilganidek,  tafakkurning  maxsus  nerv-fiziologik  mexanizm- 
laridir.  Bunda  ikkinchi  signallar  tizimining  bog‘lanishlari  birinchi 
signal tizimidagi bog‘lanishlarga tayanadi.  I.P.Pavlov ikkinchi signal 
tizimining  ishi  hamisha birinchi  signal  tizimi  bilan  o‘zaro  o‘tkazish 
jarayonida sodir boiadi, deb ta’kidlagan. Ikkinchi signal tizimi asosi- 
da birinchi signal bilan o‘zaro ta’sir qilish jarayonida dastlab umum- 
insoniy  empirizmni  va  nihoyat  odamning  o‘z  tevaragidagi  olamni 
va  uning  o‘zini  bilish  uchun  oliy  qurol  bo‘lgan  oliy  tafakkur  voqe 
bo‘ladi.  Tafakkurning  muayyan  bir  narsaga  qaratilishi  uchun  nerv- 
fiziologik  asos  bo‘lgan  oriyentirovka  refleksi  tafakkur jarayonlarida
137

---

katta  rol  o ‘ynaydi.  (Akademik  I.P.Pavlov  ta ’kidlaganidek,  “Avvalo 
umuminsoniy  empirizmni  nihoyat,  atrof-olamni  va  insonning  o ‘zini 
ham  bilish  uchun  oliy  qurol  bo‘lgan  fanni  ham  yaratuvchi  maxsus 
insoniy oliy tafakkur zarurdir”.)
G‘arb  psixologlari  tomonidan  yaqinda  o ‘tkazilgan  tadqiqotlarda 
miyaning  tuzulishi  odamning  intellektlilik  darajasiga  bog‘liqligi, 
ya’ni  “ziyoli”  yoki  “intelligent”  odamlarda  bosh  miya  po‘stidagi 
analizatorlaming  uchlari  juda  ham  zich  joylashgan  bo‘lib,  ularda 
o ‘tkazilgan tafakkur darajasini aniqlash kabi testlarda ma’lumotlami 
tez anglab olish va uning mohiyatini tushunish boshqalarga nisbatan 
tezroq va samaraliroq bo‘lishi aniqlangan38.
Amerika  psixologlari  miya  faoliyatining javobgarlik uyg‘otishga 
va  faraz  qilingan  onglilikka bog‘liq bo‘lgan  turli  darajalarini  farqla- 
shadi. Fikrlash faoliyati, aqliy harakatlaming buzilishi yoki yo‘qolishi 
quyidagi  holatlarda  kuzatilishini  bir  qancha  tajriba  va  kuzatishlar 
natijasida aniqlangan:
-   tafakkuming yetishmasligi yoki umuman mavjud emasligi, ma­
salan aqli zaif odamlarda va hayvonlarda uchraydi.
-   aqliy o‘lim yoki koma holatida inson dastlabki vaqtlarda tashqi 
stimullarga javob  bermaydi,  hattoki  u  og‘riq  stimullari  bo‘lsa  ham, 
keyinchalik, bir necha haftadan so‘ng, og‘riqqa yurak urishining tpz- 
lashishi bilan javob  qaytara boshlaydi.  Bundan tashqari  yurak urishi 
uyqu  va  uyg‘oq  holatda  o‘zgaradi.  Lekin,  hattoki,  uyg‘oq  holatida 
ham miya faoliyati odatiy holatdan ancha sust ishlaydi.
-   minimal  ongsizlik holati -  bunda  odam maqsadli  elementer 
harakatlami  amalga oshira oladi,  gaplami tushunadi.  Bu holat  oylab 
yoki yillab davom etishi mumkin39.