|
Iste’dod va geniylik. Qobiliyat taraqqiyotining yuksak bosqichi
iste’dod deb ataladi. Uning ijtimoiy-tarixiy, tabiiy nuqtayi nazardan
talqini qobiliyat taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligidan dalolat
beradi. Psixologiyada iste’dod (talant - yunoncha noyob narsa, irsiy,
tabiiy xislat degan ma’noni anglatadi) muayyan faoliyatning muvaffaqi
yatli va ijodiy ravishda bajarilishini ta’minlaydigan qobiliyat hamda
iste’dodlar majmuasidan (yig‘indisi) iborat individual xususiyatdir.
Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta’rif berilishiga qaramay,
243
ularda asosiy belgilar ta’kidlab o‘tiladi, chunonchi, shaxsga qandaydir
murakkab mehnat faoliyatining muvaffaqiyatli, mustaqil va original
tarzda bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar majmuasiga iste’dod
deyiladi.
Iste’dodning asosiy belgilari quyidagilar:
a) muvaffaqiyatni ta’minlash;
b) faoliyatni mustaqil bajarish;
c) originallik unsurining mavjudligi;
d) qobiliyat hamda iste’dodlar yig‘indisidan iborat ekanligi;
e) individual-psixologik xususiyatga egaligi;
f) ijtimoiy turmushni o ‘zgartiruvchi, yaratuvchi imkoniyatga
egaligi kabilar.
Psixologik ma’lumotlami umumlashtirgan holda alohida ta’kidlab
o‘tish iste’dod tuzilishini oson tushunish imkoniyatini yaratadi,
iste’dod shaxs psixik xislatlarining shunday murakkab birikmasidirki,
uni:
a) alohida, yagona maxsus qobiliyat bilan;
b) xotiraning yuksak mahsuldorligi orqali;
c) hatto noyob (kamyob, nodir) sifat tariqasida o‘lchab bo‘lmaydi.
Shaxsda u yoki bu qobiliyatning mavjud emasligi hamda yetarli
darajada taraqqiy etmaganligi iste’dodning murakkab tarkibiga kiruv-
chi boshqa qobiliyatlaming jadal takomillashuvi orqali ulaming
o‘mini bosishi (kompensatsiya qilishi) mumkin. Iste’dod o‘zining
umumiy va maxsus sifatlari yig'indisi bilan ijodiy yutuq imkoniyati-
ning ayniyatidir. Iste’dod mahoratning dastlabki sharti hisoblansa-
da, lekin ular bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadi. Iste’dod
katta, ijodiy va zo‘r mehnat mahsulidir, mehnat esa hayotiy tajriba va
ko‘nikmalaming zamriy manbayi hisoblanadi. Ijodiyotning sharti ha
yotiy tajriba, zamriy ko‘nikma va malakalar yig‘indisining mavjudli-
gidir. Ijodiy faoliyat iste’dodning ajralmas qismi hisoblanib, bunda
mhlanish deb nomlangan psixologik holat alohida ahamiyat kasb
etadi. Ruhlanish esa faoliyat mahsuldorligi ortishiga qaratilgan ijodiy
lahzadan iborat. Iste’dod imkoniyat tariqasida psixologik hodisa, ma-
horat esa haqiqatga aylangan imkoniyatning gavdalanishi hisoblana
di. Psixologik nuqtayi nazardan haqiqiy mahorat shaxs iste’dodining
faoliyatda namoyon bo‘lishidir.
244
Jahon taraqqiyoti, fan va texnika, san’at va adabiyot, moddiy va
m a’naviy madaniyatini yaratishning ichki (ruhiy) imkoniyati hi-
soblanmish iste’dod rivojlanishning harakatlantiruvchi omilidir. In-
soniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot bosqichlarida ijtimoiy-iqti-
sodiy sharoitlarning yetishmasligi tufayli ko‘pchilik talant sohiblari
o ‘z imkoniyatlarini ro ‘yobga chiqarish imkoniyatlaridan mahrum
bo‘lganlar. Misol tariqasida, mamlakatimizning yaqin o ‘tmishida
chorizm mustamlakachilik siyosatida, qatag‘on yillarida qancha-
lab iste’dodli davlat va jamoat arboblari, betakror fan, madaniyat,
adabiyot namoyandalari o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga
erisha olmay dunyodan ko‘z yumdilar. Bu o‘tmishning achchiq haqi-
qatidir. Iste’dodlaming tuzilishi ijtimoiy shart-sharoitlarga bog‘liq
bo‘lganligi tufayli mustaqil mamlakatimizda iste’dodli yoshlarga
nisbatan yuksak ehtiyoj sezilmoqda. Bundan yaqqol ko‘rinib turibdi-
ki, bunday shaxslar kelajagi buyuk davlatimiz poydevori bo‘lishadi.
Qobiliyatlilik shaxsda mehnat, tinimsiz izlanish tufayli vujud-
ga keladi va rivojlanadi. Iste’dod garchi insonga tabiatan berilgan
bo‘lsa-da, agar ijtimoiy muhit bo‘lmasa, o‘z ustida ishlamasa, shaxs-
dagi qobiliyat va iste’dodlar yo‘qoladi. Iste’dodning eng yuqori da
rajasi bo‘lgan geniylikning shaxslardagi jihatlari haqida ham to‘xtalib
o‘tsak. Geniy shaxslar fan sohalariga, hayot voqealariga ijodiy yon-
dashib ulami yanada boyitadilar. Bunday shaxslar o‘ta mehnatsevar
va kuchli irodali bo‘ladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, geniylik
darajasiga ko‘tarilgan shaxs o‘z faoliyatida ahamiyatga molik katta
yutuqlami qo‘lga kiritilishiga sabab bo‘ladi. Kelgusi avlod uchun
xizmat qiladigan ixtirolar, nazariyalar yaratadilar. 0 ‘rta Osiyo-
ning dunyoga tanilgan yetuk mutafakkirlari Abu Ali ibn Sino, Abu
Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Al-Xorazmiy, Mirzo Ulug‘bek
kabi mashhur olimlar fan olamida geniylikning yuksak cho‘qqisiga
ko‘tarildilar. Qobiliyat, iste’dod, geniallik - shaxsning ijodkorligi
va faqatgina mehnat mahsulidan kelib chiqadi. Mehnat esa hayotiy
tajriba, ko‘nikmalaming zaruriy majmuasi manbayidir. Shaxs qobili-
yatlarini rivojlantirishda barqaror, turg‘un, kasbiy maxsus qiziqishlar
muhim omillar, vositalar tariqasida xizmat qiladi. Maxsus qiziqishlar
inson faoliyatidagi u yoki bu sohaning mazmuniga nisbatan intilishi-
dan iborat shaxsiy fazilat, ichki turtki, harakatlantiruvchi kuchdir.
245
Bunday maxsus qiziqishlar turlicha faoliyat bilan kasbiy tayyorgar-
lik sifatida shug‘ullanish moyilligiga o‘sib o‘tadi. Bilishga oid qizi-
qish faoliyat usullarini amaliy jihatdan o‘zlashtirib olishni va yangi
vaziyat, sharoitga ko‘chirishni taqozo qiladi, rag‘batlantiradi hamda
shaxsda o‘zini o‘zi boshqarishni ta’minlashga yordam beradi. Qobili
yatlar va iste’dodlami shakllantirish muammosi katta ijtimoiy va dav-
lat ahamiyatiga ega bo‘lgan muammodir. Bunda hamma bolalardagi
qobiliyatni har tomonlama rivojlantirish vazifasi ayrim iste’dodli bo
lalardagi maxsus iste’dodlami rivojlantirish vazifasiga qarama-qarshi
qo'yilmaydi. Qobiliyat va iste’dod insonning hayotidagi eng muhim
individual-psixologik xususiyatlardan biri hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
