‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

Qobiliyatning tuzilishi. Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, 
uxo h  ta’lim, xoh mehnat, xoh o‘yin, xoh sport bo‘lishidan qat’i nazar, 
uning bilish jarayonlariga, aqliy xislatlariga, emotsional irodaviy jab- 
halariga,  sensomotor sohasiga,  xarakterologik xususiyatlariga muay­
yan talablami qo‘yadi va ularning hamkorlikdagi sa’y-harakati tufay- 
li muvaffaqiyatlarga erishiladi.  Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, 
insondagi yuksak ko'rsatkichga erishgan sifat harchand ustuvorlikka 
ega  bo‘lmasin,  u  talablami  qondirish  imkoniyatiga  ega  bo‘lmaydi. 
Ayrim  hollarda  alohida  namoyon  bo ‘lgan  psixik  xususiyat  (xislat) 
faoliyatning yuksak mahsuldorligi va samaradorligini ta’minlash qur- 
biga  ega,  u  qobiliyat uddalay  oladigan  imkoniyat bilan bab-baravar, 
kuch-quvvat tariqasida vujudga keladi, degan faraz o ‘zini oqlamaydi.
Shuning uchun  qobiliyat  murakkab  tuzilishga  ega bo‘lgan psixik 
sifatlar  (xislatlar)  majmuasidir,  deyish  juda  o‘rinlidir.  Qobiliyatlar 
sifatida  ro‘yobga  chiqadigan  psixik  xislatlar  majmuasining  tuzilishi
238

---

yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganligi tufayli har qay- 
si  turdagi  faoliyatlar  uchun  o‘ziga  xos  tarzda  qo‘yilishi  turgan  gap. 
Buning uchun quyidagi ayrim misollami tahlil qilib o‘tamiz:
1) matematik qobiliyat: matematik asoslami umumlashtirish, mu- 
lohaza yuritish jarayonini qisqartirish, matematik amallami kamayti- 
rish, masalani idrok qilish o‘rtasida aloqa o‘matish, to‘g ‘ri va teskari 
fikr yuritishdan oson o‘tish, masala yechishda fikr yuritishning tezligi 
kabilar;
2) adabiy qobiliyat: nafosat hislarining yuksak taraqqiyot darajasi, 
xotirada yorqin ko‘rgazmali timsollaming jonliligi, «til zehni», behi- 
sob xayolot, ruhiyatga qiziquvchanlik, o‘zi ifodalashga intiluvchanlik 
va boshqalar.
Ajratib  ko‘rsatilgan  qobiliyatlar  tarkibidan  ko'rinib  turibdiki, 
matematik va  adabiy  qobiliyatlar  o‘zaro  bir-biriga  o ‘xshamagan  ta- 
lablari  bilan tafovutga ega.  Bundan  shunday xulosa  chiqarish  mum- 
kinki,  pedagogik,  musiqaviy,  texnik,  ixtirochilik,  tibbiy  qobiliyat va 
shunga  o‘xshash  qobiliyatlaming  tuzilishi  maxsus  xususiyatga  ega 
bo‘lib, kasbiy ahamiyatga ega.
Qobiliyat  asosan  ikki  turga bo‘linadi:  umumiy va maxsus  qobili­
yat.  Shaxsning  umumiy  qobiliyati  yoki  umumiy  fazilati  ulaming 
to‘laqonli  muayyan  psixologik  ko‘rini- 
shi  bo‘lib,  ulami  tadqiq  qilishga  psixo- 
loglar  allaqachon  kirishgan.  Masalan, 
umumiy  qobiliyatga  ega  bo‘lgan  talaba 
ta’lim  jarayonidagi  barcha  fanlardan 
a’lo  baholarga  o ‘qishga  harakat  qiladi, 
maxsus  qobiliyatga  ega  bo‘lgan  talaba 
esa aynan bir fan bo‘yicha chuqur bilim 
va  qobiliyatga  ega  bo‘lishi  mumkin.
Muayyan faoliyat sharoitlarida qobiliyat 
sifatida  namoyon  bo‘ladigan  shaxsning 
bunday  umumiy  fazilatlari  jumlasiga 
odamlaming  o ‘z  turidan  bittasiga  man- 
subligini  ko‘rsatadigan  individual-psi- 
xologik fazilatlar kiradi.