‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

Lekin  orzu  harakatning  o‘rnini  bosishni  boshlasa,  bu  psixo­
logik  buzilish  hisoblanadi.  Odamning  psixologik jarayonida  orzu­
ning  ustunligi  uning  haqiqatan  uzoqlashishiga  olib  keladi  va  o‘zi 
o‘ylab chiqqan dunyoga olib ketadi, bu holatlar esa odamning psixo­
logik va ijtimoiy jihatdan  rivojlanishlariga to‘siq bo‘ladi.
Tasavvurni qayta ishlab chiqish mexanizmlari
Tasavvur  jarayonida  paydo  bo‘layotgan  obrazlar,  yo‘q  joy dan 
paydo  bo‘la  olmaydi.  Ular  orttirilgan  tajribadan,  narsa  va  obyektiv 
hayot haqidagi tasawurlar asosida shakllanadi.  Inson tomonidan pay­
do qilinadigan, taassurotlar va haqiqiy hayot haqidagi tasaw urlar har 
xil  shaklda bo‘lishi mumkin.  Obraz paydo  qiluvchi tasaw ur ikki xil 
darajada  o ‘tadi,  birinchi  bosqichda taassurotlar va tasavvumi  asosiy 
qismlarga bo‘lish kiradi.  Boshqa so‘zlar bilan aytganda birinchi bos-
123

---

qichda inson xayolan olgan taassurotlarini  shakllantirib  tahlil  qiladi. 
Bu tahlil  davomida obyektni  abstraktlash, ya’ni u boshqa obyektlar- 
dan  uzoqlashib  va  uning  qismlari  ham  abstraktlashadi.  Bu  obrazlar 
bilan  keyinchalik  boshqa  ikkita  tur  pay do  qilinadi.  Birinchidan,  bu 
obrazlar  o ‘rtasida  yangi  aloqa  va  birlashuvlar  o‘matiladi.  Ikkinchi- 
dan, bu obrazlarga yangi m a’no berilishi mumkin. Har qanday holatda 
ham  abstraktlangan  obyektlar  ustida  operatsiya  o‘tkaziladi,  ularga 
“sintez”  deb  ta’rif beriladi.  Bu  operatsiyalar  obrazni  shakllantiruvchi 
daraja bo‘lib tasavvur faoliyatini  sintezlovchi m a’noni tashkil qiladi. 
Shuningdek, tasavvur faoliyatini  sintezlash juda ko‘p qirralidir. Abs- 
trakt  tasavvur jarayonidagi  sintezlashning  eng  oddiy  shakli  bu  agglut- 
sinatsiya, ya’ni bir obyektdan  ikkinchi  obyektga uning xususiyatlari 
va  qismlarini  tasavvur  orqali  qo‘shib  yangi  obraz  pay do  qilishdir. 
Agglutsinatsiyaning  misollariga  shulami  qo‘shishimiz  mumkin: 
kentavrlar,  Shimoliy  Amerika  hindularining  chizmalaridagi  qa- 
notli  odamlar.  Qadimgi  Yegipet  xudolarining  obrazi  (Dumli  odam 
hayvonlar  va  h.k.)  agglutsinatsiya  asosida  yotgan  turli  xil jarayon- 
lardir.  Odatda,  ularni  ikkita  asosiy  guruhga  bo‘lish  mumkin:  qabul 
qilayotganda tanqid va tahlilning yetishmasligi va  ixtiyoriy jarayon, 
ya’ni  ong  tomonidan  nazorat  qilinadigan  fikrlashning  umumlashu- 
vi  bilan  bog‘liqdir.  Kentavr  obrazi,  chavandoz  otini  katta  tezlikda 
choptirib  ketayotgan  vaqtida  ko‘zga  ushbu  shaklning  aniq  ravishda 
ko‘rinmaganligi  sababli, noaniq mavjudot ko‘rinishida qabul qilinadi 
deb  taxmin  qilinsa,  qanotli  odam  obrazini  yasashga  inson  aqlining 
idrokan tushunib,  uni  havoda  oson va tez harakatlanishiga ahamiyat 
bergan va tasavvur qilgan.
Obrazni qayta tashkil qilishning keng tarqalgan uslubi, bu obyekt­
ni  va uning  qismlarini  kattalashtirish  yoki  kichraytirish  hisoblanadi. 
Ushbu yo‘l bilan turli ertak qahramonlari yaratiladi.
Tasavvumi  qayta ishlab  obraz yaratish va ulaming jiddiy alomat- 
larini umumlashtirish bu sxematizatsiyadir.
Sxematizatsiya turli  sharoitda joy  egallashi  mumkin.  Bu holatda, 
tasavvur  tasodifan  sxematizatsiyalanishi  mumkin  va  unda  ikkinchi 
darajali  qismlar  ajratiladi,  ular  tasodifan  predmetni  qabul  qilayot­
ganda paydo bo‘ladi.  Natijada qabul  qilishda xatolik ro‘y beradi,  bu
124

---

xatolik real xayoldagi  obrazni  ongdaa noto‘g‘ri  aks  ettiradi.  Bunday 
hodisalar ko‘p holatlarda bolalarda uchraydi.
Ikkinchidan, obyektni  yetarli to‘liq qabul qilish vaqtida ro‘y bera­
digan  sxematizatsiyaga,  uning  ikkinchi  darajali  bo‘lak va  qismlarini 
yoddan  chiqarish  sabab  bo‘ladi.  Bunday  vaqtlarda,  tasavvur  uchun 
asosiy bo‘lak va qismlar birinchi o‘ringa o ‘tadi.  Shu sababli tasavvur 
o‘ziga xosligini yo‘qotib, umumlashib boradi.
Va,  nihoyat,  uchinchidan,  sxematizatsiyaning  sababi,  obyektning 
ikkinchi darajali qism va boiaklardan idrokan alahsib ketishi bo‘ladi. 
Inson bila turib o‘z  e’tiborini uning fikri bo‘yicha obyektning asosiy 
hisoblovchi  qismlariga  qaratadi  va  natijada tasavvumi  aniq  bir  sxe- 
maga olib keladi.
Urg‘u  berish,  obyektni  kerakli,  asosiy  va  aniq  ishoralarini 
ko‘rsatib  o ‘tishni  o ‘zidan tashkil etadi.  K o‘p holatlarda bu usul ba- 
diiy  obrazlami yaratishda qo‘llaniladi.  Ushbu qabul qilish obrazini 
tasavvur  obraziga  qayta  ishlashning  asosiy  xususiyati  undagi  real 
hayotni  aks  ettirib,  uni  tiplarga  bo‘lib,  keng  umumlashtirib  beradi 
va  ushbu  umumlashuv  doim  aniq  bir  obrazda  aks  etadi.  Shu  bilan 
bir qatorda tasavvurlami qayta tahlil qilish, tipik obrazni yaratishda 
mexanik yo‘nalish yoki hisob-kitobi bilan barpo qilinmaydi. Ushbu 
obrazni  yaratish jarayonida  o ‘zidan  murakkab  ijodiy jarayonni  yu- 
zaga keltiradi va  insonning o ‘ziga xos obraz yaratuvchi aniq fazilat- 
larini aks etadi.