‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

Idrok buzilishlari
Idrok jarayonining navbatdagi yana bir o ‘ziga xos xususiyati idrok 
qilishda ba’zan yuz beradigan illuziya hodisasidir.  Odatda ikki xil il­
luziya farqlanadi:
a) obyektiv illuziya;
b) subyektiv illuziya.
Obyektiv  illuziya  -   hamma  odamlar  uchun  umumiy  xarakterga 
ega bo‘lib,  uni  geometrik illuziya  deb ham yuritiladi.  Obyektiv  illu­
ziya biz idrok qilayotgan narsalaming o ‘zaro bir-biriga ta’siri tufayli 
yuz beradi.  Illuziyaning bu turi har xil geometrik shakllami idrok qi­
lishda juda yaqqol ko‘rinadi. Masalan, uzunligi baravar bo‘lgan ikkita 
gorizontal to‘g‘ri chiziq chizilsa, bu chiziqlaming uchlarida tashqari- 
ga qaratilgan va ichkariga qaratilgan chiziq kattaroq bo‘lib ko‘rinadi. 
Idrok jarayonida  yuz  beradigan  illuziyaning  bu  turiga juda  ko‘plab 
misol keltirish mumkin. Masalan, baravar kattalikka ega bo‘lgan uch- 
ta  ketma-ket  turgan  to ‘g‘ri  burchakli  ustunchalami  chizib,  ulaming 
atrofiga uzoqlashtimvchi chiziqlami chizsak, bu uchta ketma-ket tur­
gan ustunchalar har xil kattalikda bo‘lib ko‘rina boshlaydi.  Bu yerda 
uzoqlashtimvchi chiziqlaming ta’sirida illuziya hosil bo‘ladi.
99

---

Subyektiv  illuziyalar odam ning  ayni  ch o g ‘dagi  hissiy  holati bilan 
b o g iiq   b o ia d i.  Boshqacha  qilib  aytganda,  odam ning  hissiy  holatida 
ro ‘y  beradigan  o ‘zgarishlar  idrok  jaray on ig a  ta ’sir  qiladi.  M asalan, 
yuqorida  aytib  o ‘tilganidek,  odam  kechasi  yolg‘iz  k o ‘chada  q o ‘rqib 
ketayotgan  b o is a ,  har bir sharpa  uning  qo'rq in ch   hissini  kuchaytirib 
yuboradi.  N atijada  uning  ro ‘parasidan  chiqib  qolgan  butalgan  daraxt 
qandaydir dahshatli  m avjudotga o ‘xshab k o ‘rinadi.
Hayotda  keng  tarqalgan  har  xil  ins-u jin s,  devlar,  ajinalar  va  shu 
kabi  nojins  narsalar  haqidagi  k o ‘plab  gaplar  kuchli  q o ‘rqinch  hissi 
ta ’sirida n o to ‘g ‘ri  idrok  qilish,  y a ’ni  subyektiv  illuziya tufayli  vujud- 
ga  kelgandir.  B a’zan  odam   qattiq  q o ‘rqqan  paytida  bosh  m iya  katta 
yarim   sharlarining  p o ‘stidagi  m uhim   m arkazlardan  birortasi  uzoq 
m uddatli  torm ozlanish  holatiga  tushib  qolishi  mumkin.  Buni  aka- 
dem ik  1.1.Pavlov hayotni  m uhofaza qiluvchi  torm ozlanish deb atagan 
edi.  Ana  shunday  paytda  torm ozlanib  qolgan  m arkaz  bilan  b o g ‘liq 
b o ig a n   organizm ning  biror  qism ida  keskin  o ‘zgarish  paydo  b o ia d i. 
C hunonchi,  odam ning  o g ‘zi  yoki  ko‘zi  qiyshayib  qolishi  m um kin 
yoki q o ‘li,  oyo g ‘i  falaj  b o i ib  qolishi  m umkin.
Subyektiv  illuziya  hodisasi,  y a ’ni  qattiq  q o ‘rqinch  hissi  ta ’sirida 
n o to ‘g ‘ri  idrok qilish  hodisasi  bolalarda ham   uchrashi  m um kin.  Shu- 
ning  uchun  ana  shu  yuqoridagi  m ulohazalarni,  y a ’ni  yanglish  idrok 
natijasida paydo boMadigan q o ‘rqinchli obrazlam i nazarda tutib, hech 
vaqt bolalam i  q o ‘rqitish  kerak emas.
Psixologiyada  k o ‘rish  illuziyalarining  o ‘rganilishi  o ‘zining  tad- 
qiqot tarixiga ega.  M asalan, agarda biz k o ‘rsatkich va o ‘rta barm oqla- 
rim izni  chalishtirib,  n o ‘xat  yoki  bironta  dum aloq  narsani  chalishtir- 
gan holda ikkala b arm o g ‘im izning uchi bilan bosib turib,  shuningdek 
ayni  bir  davrda  aylantiraversak,  bu  holda  barm oqlarim izning  tagida 
bitta em as, balki  ikkita n o ‘xot bordek his  qilamiz.
A na  shu  holdagi  bir narsaning  ikkita  b o iib  
sezilishi  A ristotel  (A rastu)  illuziyasi  deb 
ataladi.
Idrok  qiluvchi  shaxsning psixikasida  ro 'y  
beradigan  o ‘zgarishlar  bilan  yuzaga  keladigan  tasodifiy  illuziya­
lar  ham   mavjuddir.  Sahroda  chanqagan  inson  uzoqda  yarqirab  tur-
-
100

---

gan  sh o ‘rxok  y em i  к о ‘I  deb  idrok  qilishi  (lekin  bu  illuziyani  sahro- 
dan  farq  qila  olishi  jo iz)  yoki  o ‘rm ondagi  to ‘nka  q o ‘rqoq  insonning 
ko‘ziga  bironta  yirtqich  hayvonga  o ‘xshab  k o ‘rinishi,  xuddi  shu  il- 
luziyalar jum lasidandir.
0 ‘q  chiziqlari  illuziyasi  uzunligi  baravar b o ‘lgan  ikki  o ‘q  chiziq- 
ning  chetlariga  ikki  xil  (kesishm aydigan  va  kesishadigan)  chiziqlar 
chizilsa,  illuziya  paydo  b o ‘ladi.  Ya’ni,  kesishadigan  chiziqlar  o ‘q 
chiziqqa nisbatan kesishm aydigan chiziqlar chizilgan o ‘q chizig ‘idan 
uzunroq  b o ‘lib  k o ‘rinadi.  Bu  illuziya  kesishadigan  va  kesishm aydi­
gan chiziqlar tam oyillariga asoslangan.
Parallel qilib chizilgan bir necha chiziqlar 
parallel  em as, balki  har xil tom onga kesilgan 
chiziqlardek tuyuladi.
“T e m iry o ‘1” 
illu ziy asi 
k esish ad ig an  
to‘g ‘ri  chiziqlam ing  torroq joy ig a joylashgan  chiziq  uzunroq  b o ‘lib 
k o ‘rinadi. A slida esa har ikkala parallel  chiziqning uzunligi  tengdir.
Ikkita  baravar doira  shaklini  chizib,  ular- 
dan  birini  o ‘sha  doiradan  kattaroq,  ikkinchisi- 
ni  esa  kichikroq  doiralar  ichiga  olinsa,  ikkin- 
chi  doira  kattaroq  ko ‘rinadigan  b o ‘lib  qoladi. 
Ya’ni  kichik  doiralar  o ‘rtasida  berilgani  katta 
doiralar  orasida  berilganiga  qaraganda  kattaroq  b o ‘lib  k o ‘rinadi.  Bi- 
rinchi  odam ga  qaraganda  ikkinchisi  uzunroq,  uchinchisi  esa  undan 
ham  uzunroq b o ‘lib k o ‘rinadi. A slida esa ular balandligi jihatidan bir- 
biriga teng.
Tik  chiziqlam i  ortiqcha  baholash  illuziyasi  silindm ing  balandli­
gi,  hoshiyasining kengligidan  kattaroq  b o ‘lib  k o ‘rinadi.  Aslida  silindr- 
ning  balandligi  va  hoshiyasining 
kengligiga  bab-baravar.  “Y elpig‘ich” 
illuziyasi -  parallel  chiziqlar orasida- 
gi  chiziqlam ing  ta ’siri  bilan  b a ’zida 
egilgandek,  b a ’zida  esa  burilib  ket- 
gandek b o ‘lib k o ‘rinadi.
D aryoda  suzib  ketayotgan  katta 
va  kichik  ikki  kem a  palubasi  uzun-
101

---

ligi  jihatidan  bir-biriga  baravar  to ‘g ‘ri 
chiziq 
kesm alari 
bilan 
tasvirlangan 
b o ‘lsa-da,  katta  kem a  palubasi  uzunroq 
b o i ib  k o iin a d i.
A.Jeyms xonasi
1946-yilda  A lbert  Jeym s  tom onidan 
o ‘ylab  topilgan  xona  uch  o ic h o v li  optik 
illuziyaga nam una b o i a   oladi.  X onada  bir qarashda odatiy perpendi- 
kulyar devor va shiplari  m avjuddek k o iin a d i. Aslida esa, xona shakli 
trapetsiya k o iin ish id a d ir.
Gallyutsinatsiya
G allyutsinatsiya  hodisasi  m uvaqqat  ruhiy  xastalikning  alom ati, 
b a ’zan  q o iq in c h   hissi  m ahsuli  hisoblanib,  bosh  m iya  katta  yarim  
sharlari  q o b ig id a g i  q o ‘z g ‘alish  jarayonlarining  nuqsonli  sust  (pa- 
tologik)  harakati  natijasida  goho  asab  tizim ining  zaharlanishi,  zaif- 
lashuvi, haddan tashqari toliqishi tufayli yuzaga kelishi m um kin.