Zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

HMAqO`zMM - Ua.
Bu yerda: Ua - uzoq muddatli aktivlar (110 balans qatori - 350 b.q.) (qoplanmagan zararlar).
Agar korxonaning uzoq muddatli aktivlari uning o`z mablag`lari manbasidan yuqori bo`lsa, bunday korxonalar "nolikvid korxonalar" deyiladi va ularga kreditlar berilmaydi.
Xulosa qilib aytganda, aylanma mablag`(aktiv)lari xo`jalik subyektlari faoliyatining asosi bo`lib, bank tomonidan beriladigan kreditlarning aksariyat qismi aylanma aktivlarga yo`naltiriladi. Shu tufayli har bir xo`jalik subyekti aylanma aktivlarini to`g`ri tashkil qilmog`i, ulardan foydalanishda samaradorlikka erishmog`i lozim.

ASOSIY TUSHUNCHA VA ATAMALAR
Joriy aktivlarni,
Aylanma mablag‘larni boshqarish,
Kreditorlik qarzlarini boshqarish,
Rentabellik,
Aylanma mablag‘larning tahlili,
Aylanma mablag‘larning nazorat qilish jarayonlari

ХULOSA
Iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish va shu asosda bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tib borishda aylanma mablag‘lar muhim o‘rin tutadi. Hozirgi kunda O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish, pul muomalasini barqarorlashtirish asosida milliy pul birligini mustahkamlashning asosiy yo‘llaridan biri - ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni takomillashtirishdan iborat. Ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va uning samaradorligini oshirish, xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya va boshqa resurslardan to‘g‘ri foydalanish, ularni ishlab chiqarishda qo‘llash, iqtisodlilik tamoyiliga rioya qilish, material xarajatlarini kamaytirish, arzon, lekin sifatli materiallarni ishlab chiqarishda qo‘llash yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. SHuni ta’kidlashimiz lozimki, ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning samaradorligini oshirish avvalom bor aylanma mablag‘lardan to‘g‘ri foydalanishga bog‘liq.
Har bir xo‘jalik o‘z ishlab chiqarishini tashkil qilish, ishlab chiqarish vositalarini sotib olish uchun ma’lum qiymatni avanslashtirishi kerak. Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash uchun esa avanslashtirilgan qiymat ishlab chiqarish va muomala sferalarida doimiy ravishda aylanib turishi zarur. Avanslashtirilgan qiymat mehnat vositalari va predmetlarini sotib olishga sarflanishi mumkin. SHu jihatdan ishlab chiqarish vositalarini ikki shakldagi aktivlarga, ya’ni uzoq muddatli va aylanma aktivlarga bo‘lish mumkin. Uzoq muddatli aktivlar ishlab chiqarishda uzoq yillar davomida qatnashadi. Eskirib borishi bilan uzoq muddatli aktivlar o‘z qiymatini qisman yangi yaratilayotgan mahsulotga o‘tkazib boradi.
Aylanma aktivlar uzoq muddatli aktivlardan farq qilib, ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashadi va yaratilgan mahsulotga o‘z qiymatini to‘la o‘tkazadi, shakli o‘zgaradi.
Aylanma aktivlar aylanish jarayonida uch bosqichni bosib o‘tadi: pul, ishlab chiqarish va tovarlarni sotish bilan bog‘liq bosqichlar.
Aylanishning birinchi bosqichida ishlab chiqarish vositalari sotib olinadi (P-T(i/v)). Korxonalarning ajratilgan pul fondlari ishlab chiqarishning ashyoviy omiliga aylanadi. Birinchi bosqichning xususiyati shundaki, bu bosqichda ba’zi korxonalar o‘z mablag‘lari etarli bo‘lmagan hollarda qarzga bank kreditini oborotga jalb qilishlari mumkin.
Aylanma aktivlar aylanishning ikkinchi bosqichi - ishlab chiqarish bosqichi (T-i/ch-T') bo‘lib, bunda ishlab chiqarish omillari (ish kuchi va ishlab chiqarish vositalari) qo‘shilishi yuzaga keladi va bu jarayon aylanma aktivlarilari aylanishi iqtisodiy mohiyatini yanada chuqurroq ifodalashga yordam beradi. CHunki, ikkinchi bosqich asosiy va hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Bu bosqichda yangi qiymatga ega bo‘lgan yangi mahsulot yaratiladi. Ikkinchi bosqich, ishlab chiqarishda samaradorlikka erishish omillariga boy bo‘lgan bosqich bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish uchun: ishlab chiqarishni moddiy resurslar bilan to‘liq va o‘z vaqtida ta’minlash; material resurslarini iqtisod qilgan holda ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini arzonlashtirish; mehnat resurslaridan to‘g‘ri foydalanish zarur.
Aylanma aktivlar aylanishining uchinchi bosqichi, (T'-P')da yangidan yaratilgan mahsulot realizatsiya qilinadi. Oxirgi bosqichda aylanma mablag‘lar yana boshlang‘ich shakl - pul shakliga o‘tadi va bu esa aylanish jarayonini boshidan boshlash imkonini beradi.
Aylanma aktivlar aylanishining uchala bosqichi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va ularni o‘rganish katta ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish jarayonini to‘g‘ri tashkil qilish, uning uzluksizligini ta’minlash, aylanish bosqichlari bo‘yicha aktivlarni to‘g‘ri taqsimlash ishlab chiqarishda samaradorlikka, korxonalar moliyaviy faoliyatining yaxshi natijalarga erishishiga olib kelishi mumkin.
Fondlar aylanishining asosiy shakli - pul shakli ishlab chiqarishni tashkil qilishda asosiy rol o‘ynaydi. SHuning uchun ular aylanishining asosiy shakli, jarayon boshlanishida pul mablag‘larini avanslashtirish va jarayon tugashida aktivlarning pul shakliga o‘tishidir. Haqiqatda pul mablag‘larini avanslashtirmasdan turib fondlar aylanishini boshlash mumkin emas va shundan kelib chiqqan holda boshqa bosqichlar o‘z-o‘zidan amalga oshirilmaydi.
Korxonalarning avanslashtirilgan mablag‘lari natural-ashyoviy shaklda va boshqa shaklda, ya’ni qiymat shaklida bo‘lishi mumkin. Aktivlarning qaysi bir turini moslashtirishga qarab, ular asosiy va aylanma mablag‘larga bo‘linadi.
Avanslashtirishning xususiyati shuki, mablag‘lar korxona oborotida doimiy ravishda bo‘lib turadi va aktivlarning aylanishiga qarab o‘z shaklini o‘zgartirib turadi. Aktivlarning aylanishi davomida aylanma mablag‘lar pul shaklidan ishlab chiqarish zahiralari shakliga, ishlab chiqarish zahiralari shaklidan tugallanmagan ishlab chiqarish (tayyor bo‘lmagan mahsulot)ga, tugallanmagan ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot shakliga o‘tadi. Oxirgi bosqichda mahsulot sotiladi, ya’ni tovar shaklidan pul shakliga o‘tadi va jarayon boshida avanslashtirilgan mablag‘lar kelib tushgan tushum hisobidan tiklanadi. Aylanma aktivlari va ularning iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida oxirgi yillar ichida birorta ham yirik iqtisodiy adabiyot yozib, chop qilingan emas. SHuning uchun aylanma aktivlar to‘g‘risidagi ba’zi bir munozara bo‘yicha 80-90 yillar adabiyotlarigagina murojaat qilishimiz mumkin.
Aylanma aktivlar iqtisodiy kategoriya sifatida bir necha xususiyatlarga ega. SHulardan biri - aylanma ishlab chiqarish va muomala aktivlari uchun avanslashtirilgan qiymatlarni bir iqtisodiy kategoriya - aylanma aktivlar kategoriyasiga birlashishidadir. Ba’zi iqtisodchilar aylanma aktivlarni iqtisodiy kategoriya sifatida qaramaydilar. Ularning fikricha, aylanma fondlargina iqtisodiy kategoriya sifatida tovar ishlab chiqarish jarayonining asosini tashkil qiladi. Aylanma aktivlarning yana bir xususiyati - ularning tashkil qilinishi va ulardan foydalanishdir.