Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti

6-SEMINAR MASHG‘ULОT
MAVZU: SON VA RAVISH, ULARNING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI HAMDA TASNIFLOVCHI KATEGORIYALARI.


REJA:
1. Son vauning o‘rganilish tarixi. Sonning mustaqil so‘z turkumi sifatidagi umumiy grammatik xususiyatlari.
2. Sonning lug‘aviy-grammatik guruhlari va tasniflanishi.
3. Ravish va uning o‘rganilish tarixi. Ravishning mustaqil so‘z turkumi sifatidagi o‘ziga xos grammatik xususiyatlari.
4. O‘zgarmaslik ravishning grammatik belgisi sifatida.


Son va uning UGMsi. «Predmetlarning sanog‘i va asosan aniq miqdori uchun ishlatiladigan so‘z» - sonning so‘z turkumi sifatidagi UGMsi. Sanaladigan predmet uchun ishlatilganda ularning sanoq va miqdorini anglatadi. Son so‘z turkumi sifatida predmet ifodalovchisi bilan munosabatga kirishib, shu jihati bilan sifat va ravish turkumiga yaqin turadi. Biroq aniq miqdor bildiruvchi bu so‘zlar predmetning noaniq miqdorini bildiruvchi [oz], [ko‘p], [mo‘l] kabi sifatdan ajralib turadi. Sifat raqam bilan ifodalanmaydi. Son esa noaniq miqdorni bildirganda ham raqam bilan beriladi: uch-to‘rt kun (3-4 kun). Bu esa ular anglatgan miqdor noaniqligi ham nisbiy ekanligidan dalolat beradi.
Songa oid so‘z matematik son ma’nosida esa faqat sonning nomini
bildiradi. Demak, predmet nomini anglatuvchi so‘z bilan munosabatda namoyon bo‘ladigan ma’nosi bilan son so‘z turkumini tashkil etadi.
Sonning grammatik xususiyati. Son morfologik va sintaktik xususiyatining o‘ziga xosligi bilan boshqa turkumlardan ajralib turadi.

2. 
   Sonda o‘ziga xos morfologik ifodasiga ega bo‘lgan quyidagi grammatik xususiyat mavjud:
   

- sanoq songa [-(i)nchi] affiksining qo‘shilishidan predmetning tartibiga ko‘ra munosabatini ifodalovchi grammatik ma’no hosil bo‘ladi: birinchi, o‘ninchi.
- sanoq songa [-ov], [-ala] affiksining qo‘shilishidan predmetning guruhini, to‘dasini ifodalovchi grammatik ma’no hosil bo‘ladi:(ikkovi), (uchalasi).
- sanoq songa [-ta+cha], [-lab] affiksining qo‘shilishidan predmetning taxminiy hisobini ifodalovchi grammatik ma’no hosil bo‘ladi:(o‘ntacha), (yuzlab).
- sanoq songa [-ta+dan] affiksining qo‘shilishidan predmetning taqsimini ifodalovchi grammatik ma’no hosil bo‘ladi:(ikkitadan), (o‘ntadan).
2. Hisob so‘zi ([juft], [gramm], [dona],[metr]) bilan qo‘llanilishi uning o‘ziga xosligini belgilovchi muhim belgidan biri.
3. Sintaktik kategoriya cheklangan voqelanishga ega.
4. Sonlar yasalish xususiyatiga ega emas. Biroq sondan boshqa so‘z turkumi yasaladi: [birlashmoq], [ikkilanmoq] (fe’l), [beshlik](ot) kabi.
Son quyidagi sintaktik xususiyatga ega.

9. 
   Son otdan oldin kelib, asosan, aniqlovchi vazifasini bajaradi.
   
10. 
    Sonlar cheklangan darajada bo‘lsa-da, gapning barcha bo‘lagi vazifasida kela oladi.
    
11. 
    Son ot oldida aniqlovchi vazifasida kelganda, u bilan birga ajralmas birikmani vujudga keltiradi: ikki talaba kelmadi birikuvida ikki talaba ajralmas birikma bo‘lib, bitta bo‘lak, ikki so‘zi esa bo‘lakning bo‘lagi vazifasida kelgan.
    
12. 
    Son va sifatni aniqlovchi sifatida qo‘llashga to‘g‘ri kelganda avval son, keyin sifat joylashadi: uchta a’lochi talaba, beshta ilg‘or terimchi.