Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti

Morfemik sinonimiya. Aksariyat morfema ma’nodoshlik munosabatida bo‘ladi. Shu boisdan derivatsion hamda grammatik sinonimiya farqlanadi.
Derivatsion sinonimiya. Derivatsion morfemaning bir-biriga yaqin ma’noni ifodalashi derivatsion sinonimiya deyiladi. Masalan, sifat yasovchi [-li], [-dor], [-ser], [-ba]morfemalari o‘zaro sinonim: (savlatli), (savlatdor), (sersavlat), (basavlaf)kabi.
Ma’nodoshlik morfemalararo to‘liq emas, balki ayrim ma’no qirralari orasida bo‘ladi. Ya’ni bir morfema ikkinchi morfema bilan barcha ma’nolari asosida sinonim bo‘la olmaydi.
Bugungi kunda derivatsion sinonimiya va derivatsion darajalanishni farqlash tilshunosligimizda tadqiqini kutayotgan muammolardan.
Grammatik sinonimiya. Nonni yeng – nondan yeng, uyga jo‘namoq - uy tomon jo‘namoq kabi hodisalarda grammatik ma’nodoshlik mavjud.
Morfemik antonimiya. Morfemik antonimiya derivatsion morfema orasidagina mavjud. Unga misol sifatida [-li]va [-siz] affiksini keltirish mumkin: andishali-andishasiz, barakali-bebaraka, baxtli-baxtsizkabi.
Morfema variantlari. Morfema nutqda turli variantga ega bo‘ladi. Misol sifatida qaratqich kelishigi invariant shaklining variantini kuzataylik:

3. 
   poetik variant: bog‘in mevasi;
   
4. 
   tarixiy variant: manim;
   

4. 
   dialektal variant: kitobing;
   
5. 
   fonetik variant: mening.
   

Kelishik paradigmasiga kirish huquqiga faqat invariant shakl (-ning)gina ega.


3-SEMINAR MASHG‘ULОT
MAVZU: GRAMMATIK SHAKL, GRAMMATIK MA’NO VA GRAMMATIK KATEGORIYA. O‘ZBEK TILIDA SO‘Z TURKUMLARI. MUSTAQIL SO‘Z TURKUMLARI.
REJA:
1. Grammatikaning tarkibiy qismlari.
2. Morfologiya, grammatik shakllangan so‘z uning birligi sifatida.
3. O‘zbek tilida leksemani grammatik shakllantiruvchi vosita va uning turlari.
4. Grammatik ma’no, uning turlari: morfologik va sintaktik ma’no, umumiy, oraliq va xususiy grammatik ma’no, kategorial, yondosh va hamroh ma’no, ularning xususiyatlari va turlari.
5. O‘zbek tilida so‘z turkumlari. So‘zlami turkumlash tamoyillari, tasnif asoslari.
6. Mustaqil so‘z turkumlari, ularning o‘rganilish tarixiga sharh.
7. Mustaqil so‘z turkumlarining xususiyatlari, tiplari: o‘zgaruvchi va o‘zgarmas turkumlar, g‘ayrioddiy ma’noli turkumlar (olmosh, taqlid). Mustaqil so‘z turkumlari tartibi.