Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti



Download 0,74 Mb.
bet19/153
Sana06.06.2022
Hajmi0,74 Mb.
#641804
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   153
Bog'liq
Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Tafakkur fe’llari sirasiga insonning fikrlash qobiliyati bilan bog‘liq oylamoq, fikrlamoq, xayol surmoq, tafakkur qilmoq, oyga botmoq, koz oldiga keltirmoq, bir qarorga kelmoq, xulosaga kelmoq kabilar kiradi.
Munosabat fe’llari qatori [erkalamoq], [suymoq], [yaxshi kormoq], [parvona bolmoq], [rahmi kelmoq], [xushomad qilmoq], [yon bosmoq], [maftun bolmoq], [e’zozlamoq]kabi ijobiy xarakterdagi munosabat fe’llari, [beti qursin], [xudo olsin], [qorasi ochsin], [baloga giriftor bolsin], [juvonmarg bolgur] kabi salbiy xarakterdagi munosabat fe’llaridan tashkil topadi.
Fe’l ma’noviy guruhlarida ham markaz va qurshov leksemalari farqlanadi. Masalan, ma’nodosh fe’llarda bosh (dominanta) so‘z, uyadoshlik paradigmasida uya (giperonim) markaz leksemasi hisoblansa, boshqa ma’nodosh va uyadosh (giponimlar) qurshov leksemasi deyiladi. [Kulmoq] fe’li dominanta sifatida bunga ma’nodosh boshqa leksemalarni, [buzmoq] esa buzishning turli ko‘rinishini ifodalaydigangiponim leksemani uyushtirib turadi. So‘zlar yirikroq butunliklarga birlashtirilganda, markaz leksemasigina bu butunlikdan joy oladi. Qurshov leksemalari esa uning «soyasi» sifatida quyida qolaveradi. Masalan, [kulmoq], [yiglamoq], [xursand bolmoq] leksemalari o‘z atrofida ko‘plab fe’llarni birlashtirgan. Lekin ular bu uch leksema mansub tizimga kira olmaydi, quyi bosqichda qoladi.
Fe’lda sozshaklning turlari. Fe’lda ham, boshqa turkumda bo‘lgani kabi, so‘zshakllar nol shaklli, sintetik, sintetik-analitik, takroriy ko‘rinishda bo‘ladi.
Nutqda fe’lning moddiy (nol ko‘rsatkichdan boshqa) grammatik shakldan xoli qilingan qismi har doim kelasi zamon, buyruq mayli, aniq nisbat, ikkinchi shaxs, birlik ma’nosini ifodalaydi:(bor), (kel), (oqi), (yoz), (sev), (ayt), (ishon) kabi. Bunday so‘zshakllar nol shaklli deyiladi. Yuqorida aytilganidek, nol shakl masalasi o‘zbek tilshunosligida o‘z yechimini kutayotgan muammolardan.
Grammatik shakli qo‘shimcha tusida bo‘lgan fe’l sintetik shaklli so‘zshakl deyiladi: (oqiyman), (bordim), (kelyapman), (yozayotirman), (shoshib), (kelgach), (kelgan)kabi. Bunda grammatik shakl fe’l o‘zak-negiziga «yopishgan» holda bo‘ladi.
Fe’llar nomustaqil fe’l bilan shakllanganda, albatta, sintetik-analitik ko‘rinishda bo‘ladi. Masalan,(oqib chiqdi), (ayta boshladi), (borgan ekan)kabi. Bunda ham «yopishgan», ham «ajralgan» grammatik shakl yaxlitlikni tashkil qilganligi uchun u sintetik-analitik shakl atamasi bilan yuritiladi.
Takroriy shakllarni faqat takroriy deyish unchalik to‘g‘ri emas. Chunki bunda takrorlanayotgan fe’l avval sintetik shakl qiyofasiga kiradi, so‘ngra takroriy shaklga aylanadi. Masalan, (aytdi-aytdi), (oqidi-oqidi), (bordi-bordi)kabi. Misol: aytib-aytib charchadi, chopib-chopib oynadi va h. Bunda takrorlanuvchi fe’l nisbat, o‘zgalovchi, kesimlik shaklini olgan va undan keyin takrorlangan.
Ayrim manbalarda fe’lning juft sozshakl turi ham ajratilib, unga (aytdi-qoydi), (topshirdi-qoydi)tipidagi misol kiritiladi. Bunga qo‘shilib bo‘lmaydi. Chunki juftlanayotgan fe’lning ikkalasi ham mustaqil bo‘lsa va ularning juftlanishidan yangi grammatik ma’no uqilsagina, uni so‘zshakllarning juftligi deyishga asos bo‘lur edi. Bunda esa juftlikning ikkinchi qismi ko‘makchi fe’l sifatida grammatik ma’no ifodalash uchungina xizmat qilmoqda.

Download 0,74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   153




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish