|
Mustaqil va nomustaqil kesimlik shakllari. O‘zbek tilida kesimlik qo‘shimchalari o‘z voqelanishi uchun boshqa bir gapni talab qilishi ham, talab qilmasligi ham mumkin. Quyidagi gaplarning kesimiga diqqat qiling: 1. Men kecha maktabga bordim. 2. O‘qituvchi kelsa, dars boshlanadi. 3. Yomg‘ir yog‘masa edi, ekin-tikin ishlarini saranjomlab olgan bo‘lardik.
Birinchi gapning kesimi (bordim) o‘z ma’nosini boshqa gaplarga ehtiyoj sezmasdan voqelantirmoqda. Ikkinchi gapdagi kelsa, uchinchi gapdagi yog‘masa edi, saranjomlab olgan bo‘laredik kesimlarining ushbu gaplarda voqelangan ma’nolari uchun boshqa gap talab qilinadi. Boshqacha aytganda, kelsa va yog‘masa edi kesimlaridan anglashilgan shart ma’nosi boshlanadi, saranjomlab olgan bo‘laredik kesimlari yordamida, saranjomlab olgan edik kesimning ma’nosi esa undan oldindagi yog‘masa edi kesimi yordamida yuzaga chiqadi. Agar ikkinchi va uchinchi gapning ikkinchi qismi olib tashlansa, oldingi gapdagi kesimdan shart emas, balki istak ma’nosi yuzaga chiqadi: O‘qituvchi kelsa. Yomg‘ir yog‘masa edi. Saranjomlab olgan bo‘lur edik kesimi esa oldingi gapsiz hech qachon, boshqacha bo‘lsa ham, ma’nosini voqelantira olmaydi. Ma’nosini yordamchisiz voqelantiradigan kesimlik shakli mustaqil kesimlik shakli (MKSH) deyiladi.
Boshqa gaplarsiz, ya’ni qurshovsiz o‘z ma’nosini voqelantira olmaydigan, voqelantirgan taqdirda esa butunlay boshqa ma’no kelib chiqadigan kesimlik shakli nomustaqil kesimlik shakli (NKSH) deyiladi.
Kesim – tasdiq/inkor, zamon, modallik, shaxs/son (ya’ni kesimlik kategoriyasi) ma’no va shakllariga ega bo‘lgan so‘z, gap markazini tashkil qiluvchi bo‘lak.
Nutqimizda kesimsiz gap bo‘lishi mumkin emas. Gapda kesim bo‘lmasa, u o‘zbek tili (nutqi) uchun to‘liqsiz gap. Kesim gapning shunday konstruktiv bo‘lagiki, u o‘zini shakllantiruvchi grammatik kategoriya – kesimlik kategoriyasi voqelanishiga ega. Shu sababdan hamma vaqt gapda kesim tarkibi murakkab.
O‘zbek tilidagi ayrim gaplarda eganing qo‘llanilishi shart bo‘ladi: 1. Otam – o‘qituvchi. 2. Men – yahudiy. (G‘.G‘ul) Bunda [m] tushirilgan bo‘lib, uning vazifasi ega va kesim birligidan iborat bo‘ladi. Bu turdagi gaplarning kichik qolipi [E-WP] ko‘rinishida. Qolipning bu turi o‘zbek tilining tipologik sintaktik belgisi bo‘la olmaydi. Chunki o‘zbek tilidagi gaplarning aksariyati [WPm] minimal qolipi va uning kengayishi asosida hosil bo‘ladi.
[Pm] ma’nosi kesimda mujassamlashgan tasdiq/inkor, modallik/mayl, shaxs/son ma’nolarining yaxlitligidan iboratligi bois [Pm]ning me’yoriy ma’nosi ushbu to‘rtta grammatik ma’noning majmui sifatida ajratiladi. Istalgan gap tarkibida bu majmua butunlik sifatida bo‘lishi shart, lekin muayyan nutqiy voqelanishlarda majmua tarkibi qismlarining hissasi hamma vaqt bir xil bo‘lavermaydi. Masalan, modallik ma’nolari bo‘rttirilganda, zamon ma’nosi zaiflashadi va aksincha, zamon ma’nosi bo‘rttirilganda modallik ma’nosi susayadi. Shunga o‘xshash boshqa grammatik ma’nolarning ifodalanish darajasi ham xilma-xil bo‘lishi mumkin. Bu ma’nolar ifodalanish darajasi qanchalik kuchli bo‘lmasin, u [Pm]da mutlaq yoki yagona bo‘lishi mumkin emas. Shuningdek, o‘ta zaiflashib kelishi yoki tamoman yo‘qolgan bo‘lishi ham mumkin emas. Chunki kesimlik kategoriyasi tarkibidagi har bir ma’no tizim hosil qiluvchi ma’no va ulardan birortasi tamoman yo‘qolsa, kesimlikning o‘zi ham yo‘qoladi yoki butunlay boshqa mohiyat kasb etadi.
Shakliy ifodalanishga ko‘ra [Pm] o‘zbek tilida o‘ta rang-barang. Uning nol morfema (Otam – o‘qituvchi)dan boshlab morfemalar tizmasi bilan (aytmasaydingiz), turli xil bog‘lamalar bilan ifodalanishi mumkinligi aytildi.
Kesimning lug‘aviy asosi ham nutqda tub, sodda, yasama, qo‘shma, qisqartma, erkin so‘z birikmasi, turg‘un so‘z birikmasi, parafraza, frazema, kengaygan birikma, transformatsiyalashgan gaplar kabi struktura jihatidan rang-barang bo‘lgan nominativ birlik bilan ifodalanishi mumkin.
Kesimning Wga ko‘ra turlari. Kesimlikdagi atov birligi vazifasida barcha mustaqil
so‘z turkumi kela oladi. Shunga ko‘ra, kesimlarni umumlashtirib, ism (ot, sifat, son,
ravish, taqlid olmosh)li va fe’l (fe’l, olmosh)li kesimlarga ajratish mumkin.
Ism bilan ifodalangan kesimlar.
Ot: Qarg‘a nima deyotganini bilmaymiz, chunki u qarg‘a, biz – odam. («Husnobod»)
Sifat: E taqsir, qissamiz uzun. (Oyb)
Son: Ikki karra ikki – to‘rt.
Ravish: O‘zlashtirishing – yodaki.
Taqlid: Hamma tomon g‘ovur-g‘uvur, tinchlik yo‘q.
Olmosh: Sen – mensan-u, men – senman, qissamni bayon etsam.
Fe’l bilan ifodalangan kesim:
1. Maqsadim – o‘qimoq. 2. Qarasam, qaramaysan. 3. Ishning boshi boshlanguncha. 4. Yashnaganim – yashnagan. 5. Yigit kishining uyalgani – o‘lgani. 6. Ko‘rdi-yu, kapalagi uchib ketdi.
Kesim tuzilishiga ko‘ra sodda, murakkab va tarkibli bo‘ladi.
Sodda kesim bir mustaqil so‘z bilan ifodalanadi: 1. Sen bahorni sog‘inmadingmi? (A.O) 2. Majlis shunga qaror qildi. 3. Mana bu – yeryong‘oq. 4. Sherzod – talaba.
Murakkab kesim so‘z birikmasi holidagi kengaygan so‘z bilan ifodalanadi: 1. Bu kun biz uchun og‘ir kun. 2. Sherzod yulduzni benarvon uradigan yigit.
Tarkibli kesim yetakchi va yordamchi a’zodan tuzilib, yetakchi a’zo lug‘aviy ma’noga ega bo‘ladi, yordamchi a’zo esa grammatik ma’no tashiydi. Misollar: 1. Anjir kulchaday yirik va holvaytarday yumshoq edi. (Oyb):yumshoq – yetakchi a’zo, edi – yordamchi a’zo. 2. Hammasi sen uchun, dilovar uchun: sen - yetakchi a’zo, uchun – yordamchi a’zo, dilovar – yetakchi a’zo, uchun – yordamchi a’zo. 3. Bunday odamlarni nodon hisoblashadi. («Kalila va Dimna»):nodon – yetakchi a’zo, hisoblashadi – yordamchi a’zo. 4. Hamma ham xalqiga xizmat qilgisi keladi. (N.Saf): – xizmat qilgisi - yetakchi a’zo, keladi – yordamchi a’zo.
Do'stlaringiz bilan baham: |
