Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti

Leksemalarning sintaktik tasnifi. Leksemalarning sintaktik tasnifida, asosan, ularning nutqda boshqa leksemalar bilan bog‘lana olish-olmasligi, gap bo‘lagi bo‘lib kela olish-olmaslik xususiyati o‘z aksini topadi:
1) gap bo‘lagi bo‘lishga xoslanmagan so‘z: undov, modal, so‘z-gap;
2) gap bo‘lagi bo‘lishga xoslangan so‘z: fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlid, olmosh;
3) sintaktik aloqa vositasi bo‘lishga xoslangan so‘z: ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama.
So‘z-gap boshqa so‘z bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, o‘zi mustaqil gap bo‘lib kelish qobiliyatiga, ya’ni ajralganlik xossasiga ega. Mustaqil va yordamchi so‘z esa bog‘lanish xususiyatiga ega bo‘lib, bulardan yordamchilar gapda alohida bo‘lak bo‘lib kela olmaydi, balki sintaktik jihatdan bog‘lash vazifasini bajaradi. Mustaqil leksema esa mustaqil ravishda gap bo‘lagi bo‘lib kela oladi.
O‘zbek tili leksemalarining semantik-morfologik-sintaktik belgilar majmuidan iborat serqirra mohiyatini jadvalda quyidagicha berish mumkin (23-jadval):
23-jadval

№	Leksema Turlari		Ma’noviy belgilari		Morfologik belgilari		Sintaktik belgilari		Ajralishning asosiy belgisi
1	Fe’l		Harakat-holatni atash mustaqil leksemalari		Nisbatlanuvchi, o‘zgalanuvch, tarzlanuvchi		Cheklanmagan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish		Morfologik va ma’noviy
2	Ot		Predmet va predmetlikni atash mustaqil leksemalari		Sonlanuvchi		Cheklanmagan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish		Morfologik va ma’noviy
3	Sifat		Belgini atash mustaqil leksemalari		Darajalanuvchi		Cheklanmagan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish		Morfologik va ma’noviy
4	Son		Miqdorni atash mustaqil leksemalari		Tartiblanuvchi		Cheklanmagan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish		Morfologik va ma’noviy
5	Ravish		O‘rin-payt, tarz-tusni atash mustaqil leksemalari		O‘zgarmaslik		Cheklanmagan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish		Morfologik va sintaktik
6	Taqlid		Tovush yoki ko‘rinishga taqlid mustaqil leksemalari		O‘zgarmaslik		Cheklanmagan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish		Ma’noviy
7	Olmosh		Ishora qiluvchi mustaqil leksemalar		O‘zgaruvchi		Cheklanmagan gap bo‘lagi bo‘lib kela olish		Ma’noviy
8	Ko‘makchi				O‘zgarmaslik		So‘zni so‘zga bog‘lovchi, gap bo‘lagi vazifasida kela olmaydigan so‘zlar		Ma’noviy va sintaktik
9	Bog‘lovchi				O‘zgarmaslik		So‘zni va gapni bog‘lovchi, gap bo‘lagi vazifasidakelaolmaydiganso‘z		Sintaktik
10	Yuklama				O‘zgarmaslik		Gap bo‘lagi vazifasida kela olmaydigan so‘z		Ma’noviy
11	So‘z-gaplar	Modal		Munosabatni atash leksemalari		O‘zgarmaslik		Ajraluvchilik (gap bo‘laklari bilan munosabatga kirisha olmaslik)		Ma’noviy va sintaktik
		Undov		His-hayajonni tasvirlash leksemalari		O‘zgarmaslik		Ajraluvchilik (gap bo‘laklari bilan munosabatga kirisha olmaslik)		Ma’noviy va sintaktik
		Tasdiq va inkor so‘zlar		Tasdiq-inkor ma’noli leksemalar		O‘zgarmaslik		Ajraluvchilik (gap bo‘laklari bilan munosabatga kirisha olmaslik)		Ma’noviy va sintaktik
		Taklif so‘zlar		Taklif ma’noli leksemalar		O‘zgarmaslik		Ajraluvchilik (gapbo‘laklaribilanmunosabatgakirishaolmaslik)		Ma’noviy va sintaktik

O‘zbek tilida so‘z turkumlari mazkur belgilari asosida quyidagi ko‘rinishda tartiblanadi:
I. Mustaqilso‘zlar.
1. Fe’l.
2. Ot.
3. Sifat.
4. Son.
5. Ravish.
6. Taqlid.
7. Olmosh.
II. Yordamchiso‘zlar.
8. Ko‘makchi.
9. Bog‘lovchi.
10. Yuklama.
III. Oraliqso‘zlar.

1. 
   So‘z-gaplar.
   

Fe’l va uning UGMsi. Fe’lning UGMsi – «ish-harakat va holatni jarayon sifatida ifodalash». Holat ifodalash boshqa so‘z turkumiga ham xos. Biroq fe’lda u bir tusdan boshqasiga o‘tish tarzida. Masalan, Daraxtlar yam-yashil gapida sifat-kesim (yam-yashil) turg‘un holatni ifodalamoqda. Daraxtlar ko‘kardi gapida esa holat jarayon sifatida, bir tusdan ikkinchisiga o‘tish tarzida yuz bermoqda.
Ish-harakatning barchasi ham zamon bilan bog‘liq holda yuz bersa-da, gapda ulardagi zamon ifodalanmasligi mumkin. Daraxtlar ko‘kardi gapidagi fe’lda zamon lisoniy ifodasiga ega. Ishga borish gapidagi fe’lda esa bunday xususiyat lisoniy voqelanmagan.
O‘zbek tilidagi fe’llar leksik-grammatik xususiyatiga ko‘ra ikki asosiy guruhga ega:
a) mustaqil fe’l;
b) nomustaqil fe’l.
Mustaqil fe’lga quyidagi xususiyat xos:
1) lug‘aviy ma’no asosidagi harakatni ifodalaydi va shu boisdan gapda biror bo‘lak vazifasida keladi;
2) biror so‘zni boshqarib (kitobni o‘qidi) yoki biror so‘z tomonidan boshqarilib (o‘qilgan kitob) keladi;
3) harakatning obyektga munosabatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
a) o‘timli fe’l;
b) o‘timsiz fe’l.
O‘timli fe’l bildirgan harakat obyekt tushunchasi bilan bog‘lanadi va bunda obyektni ifodalovchi birlik tushum kelishigidagi so‘z bo‘ladi: [ol], [o‘qi], [boshqar]. O‘timsiz fe’l bunday xususiyatga ega bo‘lmaydi: [yig‘la], [uxla], [sevin]. O‘timli-o‘timsizlik fe’lning mohiyatida, lisoniy tabiatli bo‘lishi ham, grammatik shakl vositasida hosil qilinishi ham mumkin. Masalan, [uxla], [yig‘la], [bor], [ket], [kel] fe’lida o‘timsizlik ma’nosi fe’lning o‘zak-negizidan anglashiladi va u lisoniy tabiatli. [Yuvinmoq], [sevinmoq], [burilmoq], [qirilmoq]fe’lidagi o‘timsizlik esa nutqiy, grammatik vosita yordamida vujudga kelgan. (Bu haqda «Nisbat kategoriyasi» mavzusida so‘z yuritiladi);
4) fe’l ifodalagan harakat obyektiv borliq hodisasi bo‘lib, uni tilda ifodalashda bevosita inson, so‘zlovchi ishtirok etadi. Tilda ifodalangan harakatda, demak, inson munosabati ham mavjud bo‘ladi. Bunday munosabat fe’l mayli deb yuritiladi;
5) harakat real yoki irreal bo‘lishi ham mumkin. Bunga ko‘ra, bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar farqlanadi;
6) har qanday harakat bajaruvchi bilan ham bog‘lanadi. Bajaruvchi aniq, noaniq, bitta yoki bir nechta bo‘lishi mumkin. Ish-harakatning bajaruvchiga munosabat nuqtayi nazaridan tavsifi fe’l nisbatlari deb yuritiladi;
7) harakat zamon bilan bog‘lanishi mumkin. Mantiqan zamondan tashqaridagi harakat yo‘q. Yuqorida tilga olingan (borish) fe’lida zamon bevosita ifodalanmagan. Lekin uni gap ichida olsak (Ishga borish lozim), uning kelasi zamonda yuz beradigan harakat ekanligi mantiqan anglashilib turadi. Demak, har qanday fe’lda yo grammatik, yo mantiqiy zamon ifodalanadi. Modomiki, til qurilishini o‘rganayotgan ekanmiz, biz uchun grammatik zamon ahamiyatli. Shu boisdan zamonli va zamonsiz fe’lni farqlaymiz;
8) aytilganidek, borliqda harakat, albatta, bajaruvchi bilan bog‘lanadi. Biroq uning tildagi ifodasida grammatik shaxs mavjud bo‘lmasligi mumkin. Masalan, Halim keldi gapida grammatik shaxs mavjud. U kesimlik shaklida yuzaga chiqqan. Biroq Halim kelgach qurilmasida mantiqiy shaxs mavjud bo‘lsa-da, u o‘z ifodasiga ega emas. Chunki qurilma men kelgach, sen kelgach tusini olsa ham, (kelgach)so‘zshaklida bajaruvchi qaysi shaxsda ekanligi noaniqligicha qoladi.(Halim), (men), (sen) mantiqiy bajaruvchi, grammatik emas. Bu nutqdagi tuslangan va tuslanmagan fe’lni farqlashni taqozo qiladi.
Tildagi mantiqiy va grammatik jihatni keskin farqlay bilish kerak. Ularni qorishtirish har xil chalkashliklarga olib keladi, mohiyatni anglashga to‘siq bo‘ladi.
Nomustaqil fe’llar bevosita lug‘aviy ifodali harakat ma’nosiga ega emas. Masalan, qaror qildi, o‘qib chiqdi, ishlayotgan ekan hosilalarida (qildi), (chiqdi), (ekan)birliklari oldinda turgan so‘zlarning lug‘aviy ma’nosini yo yangilagan, yo modifikatsiya qilgan. Biroq bu fe’llardan ham qandaydir harakat uqilmoqda. Bu harakat derivatsion, grammatik harakat, lekin lug‘aviy emas. Aniqrog‘i, ular o‘zlaridan oldingi so‘zlarning ma’nolariga harakat, jarayon tusini bermoqda.
Nomustaqil fe’l mohiyat e’tibori bilan uchga bo‘linadi:
a) yordamchi fe’l; b) ko‘makchi fe’l; d) to‘liqsiz fe’l.
Yordamchi fe’l yangi lug‘aviy birlik hosil qiladi – so‘z yasaydi, ko‘makchi fe’l harakat tarzi shaklining bir qismi bo‘lib, fe’l lug‘aviy ma’nosini nutqqa xoslaydi – modifikatsiya qiladi, to‘liqsiz fe’l esa fe’l va fe’l bo‘lmagan so‘zning zamonini ko‘rsatadi.