„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

 
1. Ijtimoiy taraqqiyot va tarixiy jarayonlarning milliy g‟oyalar shakllanishi hamda 
amal qilishiga ta‟siri. 
Insoniyat ijtimoiy taraqqiyoti uzoq davom etgan tarixiy jarayon bo'lib, 
unda kishilarning erishgan moddiy va madaniy merosi o'z aksini topgan. Tarixiy taraqqiyot 
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy, g'oyaviy-mafkuraviy rivojlanishi bilan 
uzviy bog'liq holda yuz beradi.
Har bir davlat va jamiyat qurilishi bir-biridan shakl va mazmun jihatdan farq qilib, bu 
ularning rivojlanish xususiyatlaridagi o'ziga xoslikni belgilaydi. Ayni paytda, dunyodagi barcha 
davlatlar va jamiyatlarning paydo bo'lishi va rivojlanishida umumiylik ham mavjud bo'ladi. 
Bunday umumiylik real ijtimoiy asoslarga ega bo'lib, u insoniyatning umumiy manfaat va 
maqsadlarini ifoda qiluvchi g'oyalarda yaqqol ko'rinadi. Xususan, ijtimoiy - tarixiy 
taraqqiyotdagi umumiylik, mutanosiblik tamoyillari insoniyatni birlashtirish, uyushtirish, 
jipslashtirish, yagona ezgu maqsadga safarbar etish jarayonida namoyon bo'ladi. Shunday qilib, 
har bir davlat va jamiyat rivojlanishida umumiylik, mutanosiblik bilan birga o'ziga xoslik ham 
bor. Bunday o'ziga xoslikning yuzaga kelishiga o'sha davrdagi siyosiy tuzum, iqtisodiy hayot, 
madaniy turmush, g'oyaviy-mafkuraviy muhit ta'sir ko'rsatadi. «Sodda qilib aytganda, - degan 
edi Birinchi Prezident I.Karimov, - muayyan davlat va jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichi 
hayotning o'zi o'rtaga qo'yayotgan shart va talablarning hisobga olinishini taqozo etadi. Aytish 
mumkinki, taraqqiyotning har bir bosqichi - bu yangi muammolar va ularni bartaraf etish 
yo'lidagi yangi vazifalar demakdir. Bu - hayot qonuniyati, biz uni inkor etolmaymiz va inkor 
etishga haqqimiz ham yo'q». 
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, har qanday jamiyatning u yoki bu davrdagi 
ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti vorislik tamoyiliga ega bo'lsada, biroq u konkretlik xususiyatiga 
egadir. Konkretlik xususiyati o'z navbatida taraqqiyotning har bir ijtimoiy-siyosiy bosqichining 
mazmun, mohiyatini belgilab beradi. Boshqacha aytganda, tarixiy taraqqiyotning mavjudlik 
belgisi uning g'oyaviy-mafkuraviy mazmunida namoyon bo'ladi. Shu nuqtai nazardan, tarixiy 
taraqqiyot bilan g'oya va mafkuralarning uyg'unligi insoniyat rivojlanishining muhim shartidir. 
Ayni paytda, har qanday g'oya va mafkura xalq, millatning tub manfaatlari asosidagina real 
kuchga aylanishi mumkin.
Darhaqiqat, milliy manfaatni o'zida ifoda etgan g'oyagina yashovchan bo'ladi va uning 
moddiy kuchga aylanish imkoniyatini yaratadi. Masalan, hozirgi sharoitda milliy 
mafkuramizning asosiy g'oyalari shakllanib bo'lgan. Ular xalqimiz tarixiy taraqqiyoti davomida 
sinovlardan o'tgan. Ayniqsa, ularning ichida Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligi 
kabi asosiy g'oyalar hozir milliy mafkuramizning tayanch g'oyalari hisoblanadi. 
Ushbu g'oyalar mazmun-mohiyat jihatdan bir-birini to'ldiradigan hamda mantiqan egiz 
g'oyalar sifatida baholanishi mumkin. Shu o'rinda ta'kidlash lozimki, g'oya va mafkuralar 
hukmron siyosiy kuchning vaqtinchalik va xato maqsadlarini bajarishga qaratilganda ularning 
ijtimoiy nufuzi yo'qoladi. Masalan, sovet mustabid tuzumi davrida xalqimiz o'tmishi faqat 
urushlardan iborat tarix sifatida talqin etildi. Milliy ozodlik harakatlari, erk, Vatan ravnaqi uchun 
olib borilgan har qanday kurash sinfiy kurash sifatida bayon etildi. 

---

Mustaqillik sharoitida boy o'tmishimiz va milliy madaniyatimiz xolisona, ilmiy asosda 
o'rganila boshladi, ularga to'g'ri yondoshuv va munosabatlar yuzaga keldi Chunonchi, Eron 
axmoniylariga qarshi Shiroqning, Makedoniyalik Aleksandrga qarshi Spetamenning, arab 
fotihlariga qarshi Abu Muslim va Muqannalarning, mo'g'ul istilosiga qarshi Jaloliddin 
Manguberdi, Temur Malik, Najmiddin Kubro, Mahmud Torobiy va boshqalarning, ayniqsa 
adolatparvar, ma'rifatparvar xukmdor Amir Temurning sa'i-harakatlari, shuningdek, Po'latxon, 
Dukchi Eshon qo'zg'olonlari - bularning bari hech qanday «sinfiy kurash»ga aloqasi yo'q edi. 
Bunday harakatlarni yuzaga keltirgan, unga kuch bag'ishlagan asosiy omil milliy g'oya bo'lib, 
uning mohiyatini yurt ozodligi, tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligi tashkil etardi. 
Ma'lumki, g'oyalar milliy, umuminsoniy, mintaqaviy, irqiy, diniy va boshqa turli 
shakllarda namoyon bo'ladi. Shuningdek, ularning afsona va rivoyatlar vositasida ifoda etilgan 
mifologik, ilohiy qadriyatlar majmuasi bo'lgan diniy, olamga ilmiy yondashuv asosida vujudga 
kelgan dunyoviy ko'rinishlari ham bor. G'oyalar tizimida mifologik asosning o'rni kattadir, zero, 
ibtidoiy hayot davrida mifologiyaga asoslangan diniy-ilohiy qarashlar asosida, totemizm, 
animizm, fetishizm kabi g'oyaviy tizimlar - mafkura shakllari bo'lgan. Taraqqiyotning keyingi 
bosqichlarida milliy asosdagi hinduizm, iudaizm, konfusiylik singari diniy mafkuralar 
shakllangan. Yaponlar esa o'zlarining milliy dini - sintoizmni yaratganlar. 
G'oyalar tizimi, ta'kidlash lozimki, o'zgarmas emas. Uning tarkibi dunyodagi hamda u yoki 
bu mintaqa, davlatdagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-mafkuraviy holatlarga bog'liq holda 
o'zgarish va yangilanish tamoyiliga amal qiladi. Ayni paytda, g'oyalar tizimidagi ayrim sifatlar 
muammoning hal etilishi darajasiga muvofiq ba'zan ko'tarilib, keskinlashishi ba'zi hollarda esa, 
uning hal etilgan muammo sifatida pasayishi yoki tamomila yo'q bo'lishini kuzatish mumkin.
Masalan, irqiy manfaatlarni o'zida aks ettirgan g'oyalar insoniyat tarixida doimo dolzarb 
bo'lib kelgan. Irqiy kamsitishlar, ularga ijtimoiy-siyosiy imkoniyatlarning berilmasligi, jumladan, 
qora tanlilarni qul qilib sotish yoki sotib olish bilan bog'liq muammolar doimo bo'lgan. Irqiy 
cheklashlar bilan bog'liq muammolar XX asrning 60-yillarida o'ta keskinlashdi. 
Ammo, dunyodagi erkparvar jamoatchilikning talabi, ayniqsa G'arb mamlakatlari 
hukumatlarining rasmiy siyosati, demokratik tartiblarning har tomonlama joriy etilishi oqibatida 
irqiy tafovutlar yo'qola bordi. Qora tanlilarning huquqlari tiklana boshlab, ularning kamsitish 
o'rniga o'zaro hamkorlik, hamjihatlik g'oyasi shakllandi. Bularning bari hozirgi kunga kelib 
muayyan irqiy manfaatlarni o'zida ifoda etuvchi g'oyalarning ahamiyatini pasaytira boshladi. 
Aynan shunday fikrlarni mintaqaviy manfaatlarni o'zida aks ettiruvchi g'oyalar to'g'risida 
ham aytish mumkin. Jumladan, jahon hamjamiyatiga umumiy tahdid solib turgan ayrim konkret 
holatlarda mintaqaviy manfaatlarni ifoda etuvchi g'oyalarning ta'siri ma'lum darajada pasayishi 
mumkin. Masalan, ikkinchi jahon urushi davrida barcha mintaqaviy ahamiyatga molik g'oyalar 
fashizmni tor-mor etishga qaratilgan g'oyaga bo'ysundirildi. Umuminsoniyatga daxldor g'oyalar 
ijtimoiy taraqqiyotning barcha davrlarida ustuvor ahamiyat kasb etaveradi. Bu hol, jumladan, 
XX asrning oxiri, XXI asr boshlarida yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Gap shundaki, 
diniy fundamentalizm, ekstremizm hamda undan kelib chiqadigan xalqaro terrorizm bu davrda 
ancha avj oldi. Ushbu salbiy holatlar, shubhasiz, jahon hamjamiyatining birlashishiga, yagona 
maqsad yo'lida imkoniyatlarni jipslashtirishga sabab bo'ldi. Natijada mintaqaviy manfaatlarni 
himoya etuvchi g'oyalar ijtimoiy rivojlanishning mazkur davrida o'z ustuvorligini ma'lum 
darajada pasaytirib, umuminsoniy qadriyatlarni himoya etuvchi hamda hududiy cheklanishlarni 
istisno qiluvchi g'oyalarning dolzarbligi ortdi. 
G'oyalar tizimida diniy manfaatlarni o'zida aks ettiruvchi g'oyalar alohida ahamiyatga ega. 
Bunday g'oyalar ham inson ongi, ruhiyati bilan bevosita bog'liq. Diniy manfaatlarni o'zida ifoda 
etgan g'oyalar «Tavrot», «Zabur», «Injil», «Qur'on» kabi ilohiy kitoblarda zikr etilgan.
Umuman, xalqlar, millatlar va davlatlar mavjud ekan, ularning borligini anglatib turuvchi 
g'oyalarning amal qilishi tabiiydir. Insoniyatning taraqqiyoti, uning kelajagi mavjud mintaqaviy, 
irqiy va diniy manfaatlarni o'zida aks ettiruchi g'oyalarning mutanosibligini ta'minlashga bog'liq. 
Bunday mutanosiblikning buzilishi esa dunyoda ko'plab muammolarning yuzaga kelishiga sabab 
bo'lmoqda. 

---

Milliy g'oyalar va mafkuraviy qarashlar har bir davlatning mavjudlik belgisi hisoblanadi. 
Ayni paytda, ushbu qadriyatlar o'sha davlat va xalqning ijtimoiy mo'ljali hamdir. Yana shu 
narsaga e'tibor berish lozimki, davlatlarning ijtimoiy-siyosiy tuzumlari o'zgargan paytlarda 
g'oyaviy-mafkuraviy qarashlar ham o'zgaradi. Umuman, g'oyaviy-mafkuraviy qarashlar, ular 
tomonidan himoya qilinadigan qadriyatlar har bir davlat va xalqning ijtimoiy taraqqiyotida katta 
ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda, bir ijtimoiy-siyosiy tuzum davridagi g'oyaviy-mafkuraviy 
qarashlar boshqa tuzum sharoitida tamomila yangicha mohiyat kasb etsada, ammo, ularning 
ayrim jihatlari vorislik ahamiyatiga ega bo'ladi. Davlatlarning ijtimoiy-siyosiy tuzumidan qat'iy 
nazar bu holning mohiyati o'zgarmasdan qolishi mumkin. 
Masalan, mustaqillikning dastlabki yillarida milliy mafkurani shakllantirish to'g'risida 
ko'plab fikrlar bildirildi. Biroq, bu - O'zbekistonda milliy mafkura ilgari mavjud emasdi, degan 
ma'noni anglatmaydi. Chunki o'zbek xalqining uzoq tarixiy - madaniy rivojlanishi davrida milliy 
mafkuraning muayyan jihatlari shakllangan edi. Masalan, «Avesto», turkiy bitiklarda, IX-XII 
asrlardagi Sharq U'yg'onish davrida, shuningdek, Amir Temur va temuriylar hamda jadidlar 
davridagi ma'naviy-mafkuraviy jarayonlarda milliy mafkuraning ustuvor ko'rinishlari namoyon 
bo'lgan edi. Ammo, sovet mustabid tuzumi davrida bu mafkura siyosiy aqidalar iskanjasiga 
olindi va rasmiy hokimiyat tomonidan rad etildi, uning go'yo reaksion ekanligini «isbotlash»ga 
harakat qilindi. Mustabid tuzum davrida milliy mafkura siyosiy tazyiqlar ostida bo'lsada yashab 
qoldi, u yo'qolmadi. Boshqacha aytganda, bu davrda ikki mafkuraviy muhit yuzaga keldi. 
Birinchisi, rasmiy mafkura bo'lib, u kommunistik dunyoqarashni aks ettirar, ikkinchisi esa, 
rasmiy hokimiyatning cheklashlariga qaramasdan mavjud edi va norasmiy ravishda o'zbek 
xalqining milliy qarashlarni tashkil etardi.
Mustaqillik yillarida sovet mustabid tuzumi davrida toptalgan va yo'qotishga mahkum 
etilgan milliy mafkura tiklana bordi. U mustaqillik, milliy tiklanish g'oyalari asosida yangi 
sifatlar bilan boyitildi. Chunki, har bir ijtimoiy-siyosiy tuzumga uning mohiyatidan kelib 
chiqadigan g'oyaviy-mafkuraviy qarashlar mos bo'ladi. Shu bilan birga g'oyaviy-mafkuraviy 
qarashlar vorislik tamoyiliga ega bo'lganligi uchun ham ular yangi mazmun va sifatlar bilan 
takrorlanishi mumkin.
O'zbekistonda hozir shakllanib, rivojlanayotgan milliy g'oya asosida yurtimizda ming yillar 
davomida paydo bo'lgan sivilizasiya (lotincha - fuqaroviy, ijtimoiy) muhim ahamiyat kasb etadi. 
«Hozir O'zbekiston deb ataluvchi hudud, ya'ni bizning Vatanimiz, - deydi Birinchi Prezidentimiz 
I.Karimov, - nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizasiyasi beshiklaridan biri bo'lganini butun 
jahon tan olmoqda». 
Haqiqatan ham sivilizasiyalar tarixi, bu insoniyat va uning g'oyalari tarixidir. Ma'lumki, 
sivilizasiya ayrim hududiy, bir-biri bilan bog'lanmagan sivilizasiya maskanlari yoki o'choqlari 
sifatida shakllana boshlab (masalan, Qadimgi Misr sivilizasiyasi, Qadimgi Bobil sivilizasiyasi, 
Qadimgi Hind sivilizasiyasi, O'rta Yer dengizi sivilizasiyasi va sh.k.), bozor iqtisodiyoti 
munosabatlari va iqtisodi hukmronligi davrida (XVI - XX asrlar) umumjahon sivilizasiyasiga 
aylanadi.
Ta'kidlash kerakki, sivilizasiyaning tarixi urushlar va diniy jaholatparastlikka qarshi, 
dunyoviy jamiyat uchun kurash tarixidir. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib ilg'or fan-texnika va 
texnologiya asosida ish ko'rib, o'zlarida demokratik, insonparvar jamiyat va huquqiy davlat 
qurgan mamlakatlargina haqiqiy sivilizasiya yo'liga chiqmoqdalar. Sivilizasiya insoniyat 
taraqqiyotining maxsulidir. U insoniyat jamiyatining nihoyatda nozik holati bo'lib, vaqt jihatidan 
besh million yillik insoniyat tarixining bor-yo'g'i 0,1 foizini tashkil qiladi, ya'ni insoniyat 
o'zining bosib o'tgan yo'lining 99, 9 foizi davomida yovvoyilik va vahshiylik darajasida hayot 
kechirgan. 
Umuman, sivilizasiyalar tarixida g'oya va mafkuralarning o'rni beqiyos. Boshqacha 
aytganda, sivilizasiyalarning paydo bo'lishi va shakllanish jarayonining o'zi ham g'oya va 
mafkuralarning mavjudligi asosida yuz bergan. Sivilizasiyalar o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi. Bu 
jarayon progressiv holatning reaksion, ijobiyning salbiy, yaxshining yomon, bunyodkorlikning 
vayronkorlik bilan o'zaro kurashlari asosida yuzaga kelgan. 

---

Buning natijasida yangi g'oyalar va mafkuralar yuzaga kelgan va o'ziga yo'l ochgan. 
Xalqparvarlik, tinchlik, ozodlik, hurfikrlik, do'stlik, bag'rikenglik, taraqqiyot kabi g'oyalar 
aqidaparastlik, diniy fanatizm, terrorizm, bosqinchilik, fashizm, bolьshevizm, jaholatparastlik, 
shovinizm kabi vayronkor g'oyalarga qarshi kurashlar jarayonida umuminsoniy, umumbashariy 
qadriyatlar darajasiga ko'tarildi. Shovinizm, terrorchilik, irqchilik, millatchilik, siyosiy terrorizm, 
rasizm kabi g'oyalar sivilizasiyaning ashaddiy dushmanlaridir. Milliy g'oya ushbu g'oyalarni 
tamomila inkor etadi. Milliy taraqqiyot konsepsiyasida xalqimizning g'oyaviy-mafkuraviy 
merosini ijodiy rivojlantirish masalalariga alohida e'tibor qaratilgan. G'oyaviy-mafkuraviy meros 
har bir xalq hayotida tarixan shakllangan fenomenal hodisa hisoblanadi. Bunday meros 
o'zgarmas va qotib qolgan narsa emas. U doimo ijodiy rivojlanib boradigan, yangi sifat va 
mazmun bilan boyiydigan hodisadir.
O'zbekistondagi uzoq davrlar mobaynida shakllangan ijtimoiy-siyosiy, madaniy merosga 
e'tibor beriladigan bo'lsa unda inson va jamiyatni ezgulik va yaxshilikka undovchi g'oyalar 
hamisha ustuvor ahamiyat kasb etganligini ko'rishimiz mumkin. Ammo, milliy madaniy 
merosimizdagi barcha qadriyatlar ham o'zgarmas, degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. 
Masalan, milliy merosimizda insonni faqat sabr-qanoatga undovchi, undagi yaratish, 
bunyod etishga rag'batlantiruvchi 
g'oyalarning 
yuzaga kelishiga mone'lik qiluvchi 
qadriyatlarimiz ham borligini unutmaslik kerak. Bu g'oyalar hozirgi sharoitda zamonga, dunyoda 
sodir bo'layotgan o'zgarishlarga mos ravishda yangi sifatlar bilan boyib borishiga erishish 
muhimdir. 
Qolaversa, masalaning yana boshqacha jihati ham bor. U ham bo'lsa, milliy g'oyaviy-
mafkuraviy merosni ideallashtirishga bo'lgan urinishlardir. Albatta, bunday meros bilan biz 
faxrlanamiz. Ammo, ayni paytda, uni mutlaqlashtirish ham yaxshi natijalarga olib kelavermaydi. 
«Ota-bobolarimiz shuhratining soyasiga mahliyo bo'lib yuradigan davrlar endi o'tdi. Bugun 
jahon bizdan o'z so'zimizni aytishimizni, o'z tafakkurimizni namoyon etishimizni talab qilmoqda. 
Boshqa xalqlar, boshqa millatlar bizga yotsirab - bepisand qaramasligi, balki bizni e'tirof etishi, 
bizni ehtirom etishi kerak. Biz ana shu yuksak munosabat va hurmatga loyiq bo'lishimiz darkor». 
Milliy g'oyaning tub mazmun-mohiyatini aniqlashda g'oya va mafkuralar shakllanib, 
rivojlanishining tarixiy davr va bosqichlarini tahlil qilish muhimdir. Gap shundaki, sovet 
mustabid tizimi davrida g'oya va mafkuralar rivojlanish tarixini davrlashtirish tarixni 
davrlashtirish bilan bir xil amalga oshirildi. Bunda formasion yondoshuvga amal qilindi. 
Ma'lumki, formatsion yondoshuv asosida insoniyat tarixi: ibtidoiy jamoa, quldorlik, 
feodalizm, kapitalizm va kommunizm formasiyalaridan iborat, degan aqidaga amal qilindi. Bu 
yondoshuvning xato jihatlari esa quyidagilardan iborat edi: 
1. Har bir davrni o'rganish sinfiylik, partiyaviylik tamoyillari asosida olib borildi. 
2. Sivilizasion yondoshuv mutlaqo inkor etildi. 
3. Tarixni davrlashtirishda hukmron siyosiy-mafkuraviy kuch manfaatlari himoya qilindi. 
Mazkur holatga binoan sovet mafkurasi formatsion yondoshuv asosidagina o'zining 
yashovchanligini ta'minlashi mumkin edi. Demak, umuman tarixni, shu jumladan g'oya va 
mafkuralar tarixini davlatlashtirishda umumiylik mavjud. Hozirgi kunda tarixni sinfiylik, 
partiyaviylik kabi tamoyillar asosida o'rganish va davrlashtirish inkor etilgani kabi, ularni 
sivilizasion yondashuv asosida o'rganish ham aniq bo'lib qoldi. Sivilizasion hodisalarni kopleks- 
tizimli yondashuv asosida o'rganish bizga g'oya va mafkuralarning rivojlanish tarixini 
davrlashtirishda to'g'ri yo'l tanlashga imkon bermoqda. 
Agar masalaga shu asosda yondashadigan bo'lsak, unda O'zbekistonda g'oya va mafkuralar 
rivojlanishini quyidagi sivilizasion yondashuv asosida o'rganish mumkin: 
1.
Ibtidoiy jamiyat; 
2.
O'rta asrlar davri; 
3.
Xonliklar davri 
4.
Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri; 
5.
Sovet mustabid tizimi davri; 
6.
Milliy mustaqillik davri. 

---

Ta'kidlash lozimki, har bir davrning o'ziga xos ijtimoiy taraqqiyotining o'sha bosqichini 
o'zida mujassam etgan g'oyalari mavjud bo'lgan. Masalan, ibtidoiy jamiyatda inson 
yovvoyilikdan madaniylashishga o'ta boshladi, tabiat sirlarini o'rganib o'zining inson ekanligini 
his etish bilan bog'liq g'oyalar yuzaga kela boshladi. O'rta asrlar davrida esa ibtidoiy jamiyat 
paytida shakllana boshlagan milliy davlatchilik yanada takomillasha bordi, xalqning shakllanish 
jarayoni ro'y bera boshladi, madaniyat va san'atda o'ziga xoslik yuzaga keldi hamda bu ma'naviy 
hayotdagi milliylik sifatida paydo bo'ldi. Umuman milliy istiqlol g'oyalarining yuzaga kelishida 
bu davr o'ziga xos ahamiyatga ega. Zero, o'rta asrlarda O'zbekistonda buyuk Sharq Uyg'onish 
madaniyati, Sharq Renessiansi yuz berdi. Ayni paytda, bu davrda yurtimizga islom dini kirib 
kelishi natijasida musulmon madaniyati shakllana boshladi. Tabiiy, ilmiy fanlar bilan birga diniy 
ta'limot rivoj topdi. Ushbu davrning asosiy g'oyasi esa barkamol insonni tarbiyalash va adolatli 
jamiyat qurishdan iborat bo'ldi. Xorazmiy, Farg'oniy, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Alisher 
Navoiy, Bobur, Mirzo Ulug'bek kabilarning ilmiy merosida, Moturidiy, Ahmad Yassaviy, 
Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband va boshqalarning diniy ta'limotlarida ko'tarilgan asosiy 
g'oyalar mushtarak bo'lib, ularda milliy g'oyaning muhim jihatlari o'z ifodasini topgan.
Shuningdek, mustamlakachilik va sovet mustabid tizimi davridagi norasmiy g'oya va 
mafkuralarning mazmunini asosan mustaqillik g'oyasi, O'zbekistonni tom ma'noda istiqlolga 
erishishga yo'naltiruvchi g'oyalar tashkil etganligini ham qayd etish lozim. Umuman, g'oya va 
mafkuralar rivojlanishining tarixiy bosqichlarini yoritishda sivilizasion yondashish milliy 
g'oyaning mazmun-mohiyatini to'g'ri anglab etishga imkon beradi. 
Ayni paytda milliy g'oyani chuqur o'rganib, uni jamiyatning har bir fuqarosida ijtimoiy 
amaliyot darajasiga ko'tarishda ijtimoiy ong va uning shakllari mlhim ahamiyat kasb etishini 
e'tiborga olish lozim. Boshqacha aytganda, ijtimoiy ong shakllari, ma'lum darajada, g'oyaviy-
mafkuraviy funksiyalarni bajaradi. 
Ma'lumki, ong o'z mazmun-mohiyatiga ko'ra g'oyaviy-mafkuraviy tavsifga ega. Ijtimoiy 
ong jamiyatning ishlab chiqarish munosabatlarini o'zida aks ettiruvchi, xalqning umumiy hayot 
darajasini ifodalovchi his-tuyg'u, g'oya va qarashlari majmuidir. Ijtimoiy ong madaniyatdagi 
siyosiy, huquqiy, axloqiy, falsafiy, diniy, estetik qarashlar, kechinmalar tarzida ko'rinadi. 
Ta'kidlash lozimki, ijtimoiy ongning har bir shakli o'ziga xos tarzda g'oyaviy-mafkuraviy 
vazifani bajaradi va milliy istiqlol g'oyasining shakllanishida o'ziga xos rol o'ynaydi. Uning turli 
shakllarida umuminsoniy ahamiyatga ega bo'lgan, ayni paytda milliy o'zlikni o'zida aks ettirgan 
chuqur mazmun, teran g'oya va insoniy qadriyatlar mujassam bo'ladi. Har bir shaklda u yoki bu 
millatning uzoq yillar mobaynida to'plagan milliy madaniy, ilmiy, ma'rifiy va g'oyaviy-
mafkuraviy merosi vorislik tamoyili asosida avloddan-avlodga o'tib boradi. 
Insoniyat tarixiy taraqqiyoti tajribalari shuni ko'rsatmoqdaki, milliy g'oya jamiyatdagi 
ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy va huquqiy munosabatlar tizimiga mutanosib 
shakllangandagina real kuchga aylanishi mumkin. Ijtimoiy hayot, iqtisodiy turmush, siyosat, 
ma'naviyat va ma'rifat, huquqiy munosabatlar, hech shubhasiz, g'oyaviy-mafkuraviy jarayonlarga 
ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga, g'oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning o'zi ham ana shu 
munosabatlar tizimiga ijobiy yoki salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. 
Milliy mafkura konsepsiyasida ham bu masalaga alohida e'tibor berilgan. Jumladan, 
ma'naviy qadriyatlarimizni ilm-fan va taraqqiyot yutuqlari bilan boyitib borishi, o'zligimizni 
anglash, milliy g'oya va mafkura tamoyillarini xalqimizning qalbi va ongiga sindirish, muqaddas 
dinimiz va tariximizni soxtalashtirish, ulardan siyosiy maqsadlarda foydalanishga yo'l qo'ymaslik 
- bu boradagi asosiy vazifalarimiz ekanligi ta'kidlanadi. 
Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotda har bir davlatning u yoki bu davrdagi siyosati va uning 
mafkura bilan o'zaro munosabatlari hamisha dolzarb masala bo'lib kelgan. Ma'lumki, davlat 
siyosati shu mamlakatda mavjud bo'lgan rasmiy mafkuraning manfaatlarini himoya qiladi. 
Umuman, ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bosqichida «mafkuraviy siyosat» atamasi ham keng 
ishlatilmoqda.
Shu nuqtai nazardan hozirgi paytda siyosat mafkuralashishi mumkin bo'lgani kabi, mafkura ham 
siyosiylashuvi mumkin. Bu narsa bugun paydo bo'lgani yo'q. Uning mavjudligi uzoq va yaqin 

---

tarixda ko'p kuzatiladi. Ya'ni, siyosatning to'g'riligini isbotlash va «asoslash» uchun shunga mos 
mafkura ishlab chiqiladi. Masalan, qadimgi Rimda mustamlakachilik siyosatini asoslash uchun 
soxta vatanparvarlik mafkurasi ishlab chiqilgan. Muqaddas joylarni o'zining «haqiqiy egalari»ga 
qaytarishdan iborat bo'lgan soxta mafkura esa O'rta asr Evropa davlatlarining «Salb yurishi» 
siyosatiga asos bo'ldi. Turkistonni bosib olish, uning moddiy boyliklariga ega bo'lishdan iborat 
Rossiyaning XIX asr o'rtalaridagi siyosati, uning «Qoloq xalqlarni madaniylashtirish»dan iborat 
mafkuraviy siyosatining yuzaga keltirdi. Sovet hukumati o'zining talonchilikdan iborat siyosatini 
amalga oshirish uchun kommunistik mafkurani takomillashtirgan bo'lsa, fashistlar Germaniyasi 
o'zining mustamlakachilik siyosatini yuritish maqsadida «Oliy irq» mafkurasini olg'a surdilar.
Umuman, siyosat va mafkura inson manfaatlariga mos kelmas ekan, bunda ijtimoiy to'ntarishlar, 
ommaviy qirg'inlar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, ushbu sabablar tufayli XX asrda ikkita 
jahon urushi, 450 ga yaqin lokal urushlar yuzaga keldi. Buning natijasida dunyoda 185 
milliondan ortiq kishi halok bo'ldi. 
Masalaning yana boshqa bir jihati ham mavjud. Gap shundaki, u yoki bu mamlakatda 
hokimiyatning rasmiy siyosatiga u tanlagan rasmiy mafkura mos kelishi tayin. Ammo, shu bilan 
birga, ayrim holatlarda o'sha mamlakatdagi rasmiy siyosatga muqobil tarzda, rasmiy kuch 
tomonidan cheklangan, boshqa mafkura ham faoliyat ko'rsatishi mumkin. Masalan, 
mustamlakachilik davrida milliy manfaatlarni himoya etuvchi, milliy istiqlol uchun kurash 
yo'lini tanlagan jadidchilik mafkurasi yuzaga keldi. 
Biroq, bu mafkura o'z mazmun-mohiyatiga ko'ra, milliy mafkura bo'lganligi uchun ham 
ta'qiqlandi. Birgina 1937-1939 yillarda O'zbekistonda 6920 nafar davlat arbobi, ziyoli - 
ijodkorlar, 80-yillardagi «Qayta qurish» yillarida esa «paxta ishi» va «o'zbeklar» ishi oqibatida 
4,5 ming milliy kadrlar qatag'on qilindi. Bu o'rinda ta'kidlash lozimki, jamiyatdagi inson 
manfaatlariga mutanosib ravishda mavjud bo'lgan siyosat va mafkura masalasi mazkur jamiyatda 
barqarorlikni yuzaga keltiradi.
G'oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning axloq, din, san'at bilan o'zaro munosabatlari masalasi 
ham muhimdir. Milliy g'oya va mafkura o'zbek xalqining milliy axloqi, milliy san'ati va 
madaniyatini 
turli 
«izm»lardan, 
vayronkor 
g'oyalardan 
asraydigan 
kuch-qudrat 
hisoblanadi. Shuning uchun ham O'zbekiston hukumati, mamlakat Prezidenti milliy 
mafkuramizning qonuniy-huquqiy asoslarini yaratishga alohida e'tibor bermoqda. Shu ma'noda 
qayd etish kerakki, milliy mafkura milliy taraqqiyot manfaatlarini himoya qiluvchi ijtimoiy 
hodisadir. O'zbekiston Konstitusiyasining 4, 5, 8, 13, 14, 17, 18, 20, 29, 31, 41, 42, 46, 49, 64, 
66, 126 kabi moddalarida jamiyat va shaxs, ularning o'zaro munosabatlari masalasiga alohida 
e'tibor berilgan. Asosiy Qonunning 12-moddasida esa mafkura va davlat o'rtasidagi munosabatga 
oydinlik kiritilgan. Hech qaysi mafkuraning davlat mafkurasi sifatida o'ranatilishi mumkin 
emasligi qoidasi masalaga yangicha yondashuvdir.
Ma'lumki, dunyoda turli g'oyalar va mafkuralar mavjud bo'lib, ularning har biri u yoki bu 
millat, davlat yoki ijtimoiy guruhning manfaat va maqsadlarini ifoda etadi. Har qanday g'oya 
ham albatta bunyodkor bo'lavermaydi. G'oyalar vayronkor ham bo'lishi mumkin.
Masalan, Yevropa davlatlarining «Salb yurishi», Italiya, Germaniya, Yaponiyaning ikkinchi 
jahon urushi davridagi g'oyalari hech qachon milliy g'oya bo'la olmaydi, zero milliy g'oya aniq 
bir millatning bunyodkorlik, yaratuvchilik, uyushtiruvchilikdan iborat bo'lgan g'oyalar 
majmuidir. Dunyodagi barcha xalqlarning milliy g'oyalari, o'z navbatida, umuminsoniy 
mazmunga ega bo'ladi.
Darhaqiqat, hech bir umuminsoniy g'oya yoki qadriyat alohida olingan bir millat 
tomonidan yaratilmaydi. Umuminsoniy g'oyalar - bashariyat intellektual salohiyatining ijodiy 
mevasi, insoniyat taraqqiyoti, evolyusion o'zgarishlarning mahsuli hisoblanadi. 
Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida demokratiya, gumanizm, tinchlik, barqarorlik, 
mustaqillik, ozodlik, qonun ustuvorligi va inson erkinliklari kabi g'oya va qadriyatlar 
umuminsoniy ahamiyatga ega. Ayni paytda, yaxshilik, adolat, millatlarning teng huquqliligi, 
vijdon erkinligi, tabiatni asrash va shu kabilar umuminsoniy g'oyalarga misol bo'la oladi. Jamiyat 

---

rivojida ular xilma-xil tarzda, turli-tuman shakllarda namoyon bo'lib, inson hayotining ma'naviy 
mezoni bo'lib xizmat qiladi.
Umuminsoniy g'oyalarning har bir xalq mafkurasida ustuvor bo'lishi shu xalqning jahon 
hamjamiyatiga teng huquqli a'zo sifatida barcha bilan tinchlik va hamkorlik aloqalarini o'rnatishi, 
erkin va farovon hayot barpo etishining muhim shartidir. Qayd etish lozimki, mamlakatimizdagi 
milliy mafkura umuminsoniy g'oyalarga suyanadi, undan oziq oladi. 
XIX asrning ikkinchi yarmidan jahondagi g'oyaviy- mafkuraviy jarayonlarda demokratik 
tamoyillarning shakllanib, rivojlanishi yuz bera boshladi. Demokratlashtirish, erkinlashtirish, 
iqtisodiyotning ochiqligi, havfsizlik muammolariga munosabatlarning bir-biriga yaqinlashuvi 
bugun jahondagi ko'pchilik davlatlarning ichki va tashqi siyosatlarini belgilab bermoqda. 200 yil 
muqaddam jahonning hamma davlatlari avtoritar davlatlar edi. XIX asrning oxirida jahonda 13 
tagina demokratik davlat bor edi. XX asrning birinchi yarmida ularning soni ikki marta ortdi, 
1992 yilga kelganda esa jahondagi 183 davlatning 91 tasi demokratik davlat bo'ldi, yana 35 tasi 
esa avtoritarizmdan demokratiyaga o'tish davrida turardi. Shu asosda umumsayyora ko'lamida 
axloqiy-ma'naviy masalalar va qiziqishning kuchayishi ravshanroq ayon bo'lmoqda. 
Umumbashariy g'oya hisoblangan demokratiya g'oyasi mustaqillikka erishganidan so'ng 
O'zbekistonda ham huquqiy zaminga qo'yildi. Bu narsa mamlakatimizning asosiy Qonuni - 
O'zbekiston Konstitusiyasida ham o'z aksini topdi. Masalan, uning «Muqaddima» qismida 
konstitusiyaning asosida insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etish vazifasi 
qo'yilganligi aytilgan bo'lsa, birinchi moddada «O'zbekiston - suveren demokratik respublika» 
deb e'lon qilinadi. Hozirgi sharoitda demokratiya insoniyat oldida turgan hamda erishishi lozim 
bo'lgan eng katta umuminsoniy g'oyaga aylandi.
Milliy g'oya g'oyaviy-mafkuraviy jarayonlarni demokratiyalashtirishni qat'iy talab 
qilmoqda. Demokratiyalashtirish eng avvalo jamiyat fuqarosida eski tuzum sarqitlarini bartaraf 
etish hamda uning yangicha fikrlash va tafakkur qilishi uchun shart-sharoit yaratishdir. Zero, 
«modomiki biz huquqiy demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurayotgan ekanmiz, 
ma'naviyat sohasidagi yigirma birinchi asrga mo'ljallangan harakat dasturimiz ham ana shundan 
kelib chiqmog'i darkor. Ya'ni erkin fuqaro - ongli yashaydigan, mustaqil fikrga ega bo'lgan shaxs 
ma'naviyatini kamol toptirish bizning bosh milliy g'oyamiz bo'lishi zarur». G'oyaviy-mafkuraviy 
jarayonlarni 
demokratiyalashtirishda 
mamlakatimizdagi 
siyosiy