Nazorat savollari
1. Suyuqlikning beqaror harakatini tushuntiring.
69
2. Suyuqlik beqaror harakati uchun solishtirma energiyanig balans tenglamasi mohiyatini
tushuntiring.
3. Suyuqlikning beqaror harakatida quvurning deformatsiyasini tushuntiring.
4. Suyuqlikning beqaror harakatida suyuqlik deformatsiyasini tushuntiring.
5. Suyuqlikning qisilish model nima.
6. Gidravlik zarba qanday yuzaga keladi.
7. Gidravlik zarba nazariyasini kim yaratgan.
8. Gidravlik zarbaga misollar keltiring.
9. Gidravlik zarba necha xil buladi.
10. Gidravlik zarba uchun N.Ye.Jukovskiy formulasini keltiring.
11. Gidravlik zarbani oldini olish tadbirlarini tushuntiring.
12-ma
‘ruza
Mavzu: Suyuqlikning teshikdan va quvurchadan oqib tushishi.
Reja
12.1.Suyuqlikning kichik teshikdan oqib tushishi.
12.2.Suyuqlikning katta teshikdan oqib tushishi
12.3.Suyuqlikning quvurchadan oqib tushishi
12.4.Rezeruar (idish) ning suyuqlikdan bushash vaqtini hisoblash
Adabiyotlar: 4, 5, 6, 8.
Tayanch iboralar: kichik va katta teshiklar, qisilish koeffitsienti, tezlik koeffitsienti, kichik
teshik suv sarfi koeffitsienti, kichik teshik sarfi, kichik qisqa quvurcha (nasadka), nasadka suv sarfi,
kichik quvurcha suv sarfi
.
12.1.Suyuqlikning kichik teshikdan oqib tushishi
Gidravlika fanida kichik va katta teshiklar urnatiladi. Har xil rezirvuarlar, hovuzlar va
shisternalardan suyuqlik oqib tushishi teshiklar orqali amalga oshadi. Kichik teshiklarda
d
≤ 0,1 *
H sharti bajariladi. (1-rasm) qisilish koeffitsienti:
ω
к
–qisilish yuzi
ω
–kichik teshik yuzasi:
к
(1)
kichik idish devoridan va tubidan
1
≥3d masofada joylashsa, bunday teshiklar mukammal
teshiklar deyiladi. Mukammal teshiklarda oqim butun parametri buyicha qisiladi va qisilish
koeffitsienti
ε=0,62÷0,64 ga teng. Tajribada aniqlangan (2-rasm
а
). Agar 1< 3d yoki 1<3
а
shart bajarilsa, teshik mukammal bulmagan deyiladi. (2-rasm
б
).
70
l<3d
d
l>3d
a
a
c
c
b
2-rasm
shuningdek teshiklar qisilish tuliq va tuliq bulmasligi mumkin (2 - rasm a /va b/).
Qisilish kesim
/
С- С/dagi tezlik
Н teshik markazidan napor; φ- tezlik koefitsienti bulib, mahalliy qarshilik hisobiga bosim (
napor ) yuqolishini hisoba oladi va Reynolds soniga bog
’lik buladi: R
e
= 5-10
2
da
φ = 0,8; R = 4-10
3
da
φ = 0,9; R
e
>10
5
da
φ= 0,97.
/3/ - qisilgan kesimda tezlik taqsimlanishi notekisligini hisobga oladi,
а= 1,0; ξ
теш
- suyuqligining teshikdan oqib utishida nopor yuqolishini hisobga oladi. Suv sarfi
koeffitsient
:
yupqa devorda joylashgan aylana va kvadrat shaklidagi kichik teshiklar suv sarfi koeffitsienti
μ=0,60 - 0,62 qabul qilinadi.
Kichik teshklar sarfi formulasi
Kichik teshik (3 - rasm) suyuqlik sarfi formulasi
:
gz
Q
2
Z
= Н
1
– Н
2
(6)
71
const
z
const
H
1
H
2
3-rasm
Teshiklar turi
Koeffitsientlar
ε
Koeffitsientlar
φ
Koeffitsientlar
μ
Kumilgan kichik
teshik
0,64
0,97
0,62
Kumilgan kichik
teshik
1,0
0,62
0,62
Kvadrat kichik teshik
0,6-0,64
0,9
0,6-0,65
Kichik teshikdan otilib chiqayotgan suyuqlik oqimi tezligi:
y
x
y
g
x
V
c
,
,
2
oqim zarrachasi
koordinatalari (4) rasm.
х = v
c
* t (8) sistema yechilib,V
c
ni y = gt
2
/2 aniqlash mumkin.
Y
x
x
í
ó
4-rasm. Prizmatik rezervuarning kisman suyuqligidan bushash vakti (5) rasm
72
W
H
M
H
1
H
2
6-rasm
)
9
(
2
2
/
10
/
2
2
1
g
H
H
t
Q
w
t
5-rasm
10 formula kichik teshigi tubida bulgan idishning suyuqlikdan tula bushash vaqtini hisoblaydi.
Agar
d > 0,1·H shart bajarilsa, teshiklar katta teshiklar deyiladi.
H
M
b
a
d
7-
расм.
4
2
d
Kichik teshikka qisqa quvurni payvanlasak nasadka hosil buladi (8-rasm). Nasadka uzunligi
quyidagicha aniqlanadi
Ιn (3÷4)d, d nasadka diametri.
)
16
(
2
)
15
(
10
)
14
(
5
,
1
1
02
,
0
)
13
(
75
,
0
gH
Q
формуласи
сарфи
сув
Касадка
чунки
d
е
килинади
кабул
Н
h
H
H
вак
вак
c
c
hbak
l
H
73
8-rasm
12.2.Suyuqlikning katta teshikdan oqib tushishi
Agar teshik diametri
d>0,1 bulsa bunday teshiklar katta teshiklar deb ataladi. (9- rasm).
Idishning yon devorida joylashgan katta teshikni kurib chiqamiz. 9-rasmda muntazam
shakldagi katt a teshik berilgan idishdagi suyuqlik chuqurligi
h
0
shuningdek berilgan.
в = f (z) (1)
Teshik balandligi
2
а
«в·dz» yuzachasining nazariy suyuqlik sarfi:
)
(
2
0
Z
h
g
BdZ
dQ
H
(17)
butun katta teshikdan oqib tushadigan suyuqlik nazariy sarfi quyidagiga teng
:
Q
H
=
dZ
Z
h
g
В
0
2
0
2
(18)
9-rasm
Agar berilgan katta teshik gorizontal simmetriya tekisligiga ega bulsa bunda katta teshik
nazariy sarfi:
Q
H
=
dZ
Z
h
g
В
а
а
0
2
Katta teshik haqiqiy sarfi
: Q =
μQ
H
/20/
μ- katta teshik suv sarfi koeffitsienti .
Tug
’ri burchakli katta teshik (В = const) dan utadigan suyuqlik sarfi quydagn integral bilan
aniqlanadi.
3
0
3
0
0
3
2
2
a
h
a
h
dz
z
h
g
Q
a
a
(21)
Agar katta teshik yuqori burchagi 2a bulgan romb shaklida bulsa, uning gorizontal diognoli
2-s ga teng (11 - rasm)
74
h
o
b
d
dz
z
dz
z
a
h
o
2S
b
10-rasm
11-rasm
в = 2 (s - Ztgα), а = s-ctgα. SHunday qilib, romb shaklidagi katta teshik suyuqlik sarfi
3
0
0
3
0
0
0
4
2
15
8
2
2
ctg
h
tg
h
s
sctg
h
tg
h
s
g
dZ
z
h
ztg
s
g
Q
sctg
sctg
(22)
Agar romb tomoni 2 a ga teng bulgan kvadrat bulsa katta teshik suyuqlik sarfi
:
)
23
(
2
2
2
2
4
2
15
8
3
0
0
3
0
0
0
h
h
h
h
g
Q
Agar kvadrat ⌂ joylashgan bulsa keyin □ joylashsa va в = 2 a bulsa uning suyuqlik sarfi:
)
24
(
2
3
4
3
0
3
0
h
h
g
Q
Agar
h
o
= 10 bulsa, /8/ va /9/ formulalar quyidagi kurinish ga keladi
)
26
(
2
72
,
32
9
11
2
3
4
)
25
(
2
9
,
28
2
10
10
2
2
10
10
2
4
2
15
8
2
3
3
2
2
3
3
0
g
g
Q
g
g
Q
/25/ va /26/ tenglamalardan kurinib turibdiki, katta teshik kvadrat shaklida
joylashganiga nisbatan11,6% suyuqlikni kup utkazadi.
75
Patm
V
l
H
Umuman olganda, katta teshik aylana shaklida bulsa, suyuqlik sarfi formulasi
:
4
2
2
0
в
бунда
gh
Q
m
(27)
Agar suyuqlik teng tomonli uchburchakdan oqib tushsa, biz suv sarfini hisoblash
formulasini keltirib chiqamiz
.
Uchburchak tomoni a ga teng, markazi h = m-a masofada suyuqlik erkinsirtdan
joylashgan
.
в bilan bilan z ning bog’lanishi:
zdz
ma
z
a
g
Q
я
ф
в
a
a
3
2
3
2
3
3
2
3
3
6
3
12-
расм
ma
– z =x
2
uzgaruvchi bilan belgilab «Q» ni aniqlaymiz.
)
28
(
3
1
3
2
1
5
3
3
2
1
3
3
1
2
3
4
,
3
)
3
1
3
4
2
/
5
2
/
5
2
/
3
2
2
2
3
1
(
3
2
1
(
m
m
m
m
g
Q
бундан
dx
х
x
m
g
Q
m
a
m
a
Шуни такидлаш мумкинки, мунтазам тенг томонли учбурчак учи юšорига šараса
к нинг сарфи катта булади.
12.3.Suyuqlikning quvurchadan oqib tushishi.
Kichnk teshikka qisqa quvurni payvandlasak (tutashtirsak) nasadka hosil buladi. (13 -
rasm). Solishtirma energiyaning balans tenglamasini tuzamiz
:
H
h
а
h
g
V
k
к
2
(29)
Napor yuqolishi
h
r
mahalliy qarshilikka bog
’liq bulib
quyidagi kurinishda ifodalaymiz:
V-nasadkadan chiqishdagi tezligi
;
h=ma
dz
a
a
z
76
)
31
(
2
:
)
30
(
)
1
(
2
)
29
(
2
2
1
2
1
2
2
2
2
1
2
r
a
H
а
H
к
k
r
h
g
V
P
h
Р
тузамиз
рни
тенгламала
учун
кисми
чикиш
насадкадан
ва
сирти
эркин
сув
учун
аниклаш
V
н
h
g
V
Р
а
ёзамиз
куйидаича
ни
g
V
g
V
h
ти
коэффициен
кисилиш
bunda
h
r
1
-
bosim yuqolishi bulib kirishdagi ξ
1
oqimchani keskin kengayishidagi
(
ξ
к.к
) va
patrubkadagi ishqalanishni
d
L
2
hisobga oladi.
SHuning uchun
g
V
d
h
k
r
2
)
4
(
2
1
1
bunda buni hisobga olib, 31
–tenglamani
quyidagicha yozamiz
H
k
k
h
d
g
V
4
1
2
.
1
2
Nasadkani suyuqlikning chiqishdagi tezligi
V:
d
бунда
gh
V
люл
H
/
4
1
1
2
1
(32, 33)
φ--nasadkadan suyuqlikning oqib chiqishidagi tezlik koeffitsienti. Nasadkada vakuum hosil
buladi, uning qiymati
d
люл
/
4
1
1
1
(33)
φ--nasadkadan suyuqlikning oqib chiqishidagi tezlik koeffitsienti. Nasadkadan vakuum hosil
buladi, uning qiymati
H
вак
вак
h
h
75
,
0
(34)
Kupincha amalda (5) ifoda kuyidagicha ifodalanadi:
9
4
5
,
1
1
(35)
bunda
λ=0,02 qabul qilinadi. μ=φ bulganligi uchun ε=1,0. SHuning uchun nasadka sarf
formulasi:
Q
HH
μω
√2gh
H
77
Nasadkaning otimal (normal) uzunligi
Ι
н
=(3-4)d (38)
12.4.Rezervuar (idish)ning suyuqlikdan bushash vaqtini hisoblash
Agar idishga quyilayotgan va undan oqib chiqayotgan suyuqlik urtasida farq bulsa idishdagi
suyuqlik satxi ortadi yoki kamayadi. Idishga quyilayotgan suyuqlik sarfi
Q
0
=0 bulsa idish
suyuqlikdan bushaydi.
Idishga
Q
0
=CONSt suyuqlik oqib tushsa, ma
‘lum vaqtdan keyin teshikdan suyuqlik oqib
chiqsa u teshik sarfi
Q=
μω√2gh
0
ga teng buladigan buladi. bunda
h
h
Z
g
V
P
P
Z
h
a
0
2
0
0
2
Qiska vaqt ichida idishga oqib tushayotgan suyuqlik Q
0
va oqib chiqayotgan suyuqlik Q orasidagi
suyuklik fark xajmi:
dt
h
h
Z
g
Q
V
p
2
0
(39)
Bu vaqt ichida (dt) idishdagi suyuqlik sathi ortadi yoki kamayadi (dZ ga). Idishdagi suyuqlik
erkin sirti
Ω bunda suyuqlik hajmi ortishi dZ·Ω ga teng buladi:
Ω·dZ (40)
(39) bilan (40)ni tenglashtirib hosil qilamiz.
dt
dt
h
h
Z
g
Q
V
p
2
0
(41)
(3)differ-l tenglamani uzgaruvchilariga ajratib hosil qilamiz.
C
h
h
Z
g
Q
dZ
t
бунда
h
h
Z
g
Q
dZ
dt
V
p
V
p
2
,
2
/
0
0
(42)
(42) integralda
Ω=const bulsa rezervuar tsilindr yoki prizma shaklida buladi va
C
h
h
Z
g
Q
g
Q
h
h
Z
g
t
V
p
V
p
2
ln
2
2
2
0
0
(43)
Integrallash doimiysi
t=0
да Z=h
H
bulsa bunda
V
p
H
V
p
H
h
h
h
g
Q
g
Q
h
h
h
g
С
2
ln
2
2
2
0
0
(44)
78
(43) ni (44) ga quyib, idish bushash vaqtini topamiz
(h
H
dan Z gacha)
V
p
H
V
p
H
h
h
Z
g
Q
Q
Q
Q
h
h
Z
g
Q
g
t
2
ln
2
0
0
0
2
2
(45)
Agar
Q
0
=0 bulsa, (45) formula quyidagi kurinishiga keladi.
V
p
V
p
H
h
h
z
h
h
h
g
t
2
2
(46)
Prizmatik idishning bushash vaqti:
V
p
V
p
H
h
h
h
h
h
g
2
2
(47)
bunda
z=0 buladi.
Gorizontal tsilindrik shakldagi shisternaning suyuklikdan bushash vaktini kurib chikamiz.
Ω-suyuklik erkin sirti yuzasi;
z-suyuklik chukurligi
)
(
2
z
Д
z
L
(48)
Agar shisternado ortiqcha napor
h
p
=0 bulsa, (42) integralga (48) ni quysak (
αV
2
/2g=h
v
ni
tashlaymiz, kichik miqdor)
C
g
z
Д
z
Д
L
C
dz
gz
z
Д
z
L
t
2
3
)
(
4
2
)
(
2
(49)
Boshlang
’ich momentda t
0
=0 da Z
бошл
=
Д bunda С=-0 va z
ох
=0 da tuliq bushash vaqti:
g
Д
L
Д
T
2
3
4
0
(50)
Agar idishga qushimcha
Р
0
bosim bulsa tuliq bushash vaqti
Т=Т
0
·f (h
p
/
Д) buyicha
aniklanadi, bunda
0
p
h
, h
p
/
Д nisbat aniqlanadi, f (h
p
/
Д) funktsiya qiymati aniqlanadi, Т
0
ga kupaytirilib
Т aniqlanadi.
3d>3> Do'stlaringiz bilan baham: |