7. Amaliy mashg
‘ulot.
Mavzu: Fitopatogen viruslarning o
‘simliklardagi simptomlari.
Fitopatogen viruslar bilan kasallangan o
‘simliklarning simptomlari.
Umumiy ma
’lumot:
Quyida O
‘zbekistonda tarqalgan virus kasalliklari va ularning simptomlari va ba’zi
boshqa xususiyatlari
haqida qisqacha to
‘xtab o‘tamiz.
1. G
‘o‘za virus kasalliklari g‘o‘zaning ingichka va o‘rta tolali navlarida tarqalgandir.
Ular dunyo bo
‘yicha 18 dan ortiq bo‘lib, ulardan eng asosiylari: “g‘o‘zaning jingalak barglilik”
(курчатов листев) kasalligida g‘o‘za bargi asosiy tomirining rivojlanmay qolishi sababli
barglar jingalaklashadi va ba
’zan mozaika alomatlari (chiporlanish) kuzatiladi. Barglar soni
ham kasal o
‘simliklarga ancha kamroq barglarda xol-xol dog‘lar paydo bo‘ladi, barg qavariq
shaklga kiradi, ba
’zan bargda oqish, to‘q yashil mozaika kuzatiladi, barg plastinkasi
dag
‘allashadi, bo‘g‘rinlar orasi qisqaradi, barg yuqoriga qarab buraladi. “O‘simlik o‘siq
nuqtalarini dastalashishi
” (пучковидная верхушка) virus kasalligida o‘simlikning o‘sish
nuqtasidagi barglar, gullar orasi qisqaradi, tomirlari yo
‘g‘onlashadi, o‘simlikning uchida
shoxlar dastalashadi.
G
‘o‘zada yana “tomirlararo sariq mozaika”, “xol-xol (chipor) barglilik” (крапчатость),
“psilloz” (barg va poyaning jigarrang tusga kirishi), “barglarning maydalashishi”
(измельченность листьев), “antotsianoz”, “tomirlararo mozaika”, “orasining qisqarishi”
(укорочение междоузлий) kabi kasalliklar mavjud.
2. Kartoshkaning virus kasalliklari ham juda keng tarqalgan bo
‘lib, dunyo bo‘yicha 20
dan ortiq virus kasalliklari topilgan. Ularning 10 tasi MDX davlatlarida va 4 ta
— (X, U, A, K)
O
‘zbekistonda uchraydi. Virus bilan kasallangan o‘simlik bargining tomirlari och tusga kiradi,
bargida
“xol-xollik” (крапчатость) yoki ajinlar paydo bo‘ladi. “A” virus bilan kasallangan
kartoshka bargida katta-katta dog
‘li mozaika hosil bo‘ladi, keyinchalik barg to‘lqinsimon egilib,
jingalak bo
‘ladi. Virusning virulent shtammlari keskin mozaika hosil qiladi. Agarda
kartoshkaning
“A” virusi “X” virusi bilan birga uchrasa kartoshka bargida burmalar, g‘ijimlar
paydo bo
‘lib, barg buraladi, tomirlararo shishlar paydo bo‘ladi, barglar mo‘rtlashib, oson sinadi.
Kartoshka
“K” virusi bilan kasallangan bo‘lsa o‘simlikning yuqori yarusidagi yosh barglarda
kuchsiz dog
‘lar paydo bo‘ladi.
Kartoshka
“U” virusi bilan kasallansa yaqqol ko‘zga tashlanadigan aniq simptomlar
ko
‘zga tashlanmasligi mumkin. Agarda “U” virusi boshqa viruslar bilan birgalikda uchrasa
mozaika, yo
‘l-yo‘l shtrixlardan iborat (“strik”) mozaika hosil bo‘ladi. Ba’zan boshqa kartoshka
viruslari bilan birgalikda uchraganda o
‘simlikda pakanalik (карликовость) alomatlari
kuzatiladi.
3. Butgulli o
‘simliklarda (redis, sholg‘om, turp, karam, raps) “sholg‘om mozaikasi
virusi
”, “redis mozaikasi virusi”, “gulkaram mozaikasi virus” lari uchraydi. Kasal o‘simliklarda
aniq mozaika va bargni bujmayishi va rivojlanishdan to
‘xtashi kuzatiladi.
4. Dukkakli o
‘simliklarda 6 xil virus kasalligi uchraydi. Ulardan “no‘xat mozaikasi
virusi
” bilan kasallangan no‘xatda barg tomirlarining oqaradi va mozaika xosil bo‘ladi.
No
‘xatda yana boshqa simptomga ega kasallik — “no‘xatning yuqori yaruslarining sarg‘ayishi”
kasalligi uchraydi, yuqori yarus barglarida kuchli xloroz (barg rangini yo
‘qolishi) kuzatiladi,
barg mo
‘rt bolib qoladi. Mosh o‘simligida esa “mosh mozaikasi virusi” uchraydi, barg tomirlari
oqaradi va barg pastki tomonga qarab buraladi, shishlar bo
‘ladi, barg plastinkasining shakli
o
‘zgaradi, o‘simlik o‘sishdan qoladi, urug‘i maydalashib ketadi. Bu virus loviya o‘simligini
ham kasallantiradi.
Moshda yana
“moshning sariq mozaikasi virusi” uchraydi. Kasallangan o‘simlik bargida
dog
‘lar jadallik bilan ko‘payadi, o‘simlik o‘sishdan qoladi. Bu kasallik loviya, soya va boshqa
dukkakli o
‘simliklarda ham uchraydi.
5. Qovun va bodring o
‘simliklarida “bodring mozaikasi virusi” uchraydi. Ikkala
o
‘simlikda ham mozaika simptoralari kuzatiladi. Bu virus qovoqsimonlar, murakkab gulli
o
‘simliklar va dukkaklilarda uchraydi.
6. Beda o
‘simligida “beda mozaikasi virusi” uchraydi, kasallangan o‘simlik bargida
doira shakldagi dog
‘lar hamda mozaikali barglarning jingalaklanishi kuzatiladi.
7. Jo
‘xorini “jo‘xori pakana mozaikasi virusi” kasallantiradi. Barglarida chiziq-chiziq
shaklli sariq mozaika kuzatiladi, o
‘simlik o‘sishdan qoladi, jo‘xori so‘talarida don miqdori o‘ta
kamayib, 20-30 % gina qoladi. Ayniqsa o
‘simlikni virus bilan juda erta kasallantirsa, virusning
zarari
juda katta bo
‘ladi, jo‘xori
doni maydalashadi, olingan urug‘ning unishi o‘ta pasayadi.
Yuqorida ko
‘rsatilgan kasallik alomatlarini e’tiborga olgan holda mashg‘ulotda
beriladigan tabiiy va gerbariy materiallarni guruxlarga ajratish, ular haqida chuqur bilimga ega
bo
‘lish zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: 
