’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

 
Umumiy malumot: 
 
Tuproq  tarkibidagi  nitrat,nitrit,ammiak  va  amin  birikmalaridagi  azot  ba'zi 
mikroorganizimlar tomonidan molekulyar azotgacha qaytariladi.Bu jarayon denitrifikasiya deb 
ataladi.Denitrifikatorlar tabiatda keng tarqalgan bo'lib, tuproqda,daryo va hatto dengiz suvlarida 
ham  uchraydi.  Bu  mikroorganizmlarShimoliy  muz  okeanida  ham  yashashini    rus  olimi  B.L. 
Isachenko  aniqlagan.  Potapov  malumotlariga  ko'ra  ,dernitrifikatorlar  bahor  va  ko'z    fasllarida 
ko'payib  ,yoz  fasilida  kamayar  ekan,ular  tuproqning  10-15  sm  chuqurlikdagi  qatlamida 
joylashadi . Denitrifikatorlar ta'sirida tuproqdagi nitratlar miqdori kamayib ketadi. Shu sababli 
ular  qishloq  xo'jaligiga  zarar  keltiruvchi  jarayonlarni  qo'zg'atuvchi  mikroorganizmlar  qatoriga 
kiradi. Bu jarayon quyidagi ko'rinishlarda sodir bo'ladi: 
 
a)  nitrat  kislota  bilan  amid  birikmalari  o'rtasida  ro'y  beradigan  reaksiyalar  vaqtida  azot 
erkin xolda ajralib chiqadi, natijada tuproq, tarkibidagi nitratlar miqdori kamayadi, bu shakldagi 
dinitrifikasiya jarayonida tirik bakteriyalar ishtirok etmaydi, reaksiya quyidagicha boradi: 
 
CONH
2
CH
2
CHNH
2
COOH+2HNO
2
-COOHCH
2
CHOHCOOH+2N1+2H
2
O 
              asparagunshid                                olma kislota 
 
b)  denitrifikasiya  jarayonining  ikkinchi  xili  turli-tuman  bakteriyalar  ishtirokida  o'tadi, 
ular  molekulyar  azotdan  tashqari  ko'p  miqdorda  CO
2
  gazi  ajratadi,  bu  reaksiya  natijasida 
to'plangan karbonat tuzlari hisobiga tuproqning ishqoriyligi kuchayadi. 
 
Denitrifikatorlar  fakul'tativ  anaeroblar,  aerob  sharoitda  uglevod,  spirtlar,  organik 
kislotalar  va  boshqa  organik  birikmalar  bilan  oziqlanayotganida  ularni  oksidlash  uchun  erkin 
kisloroddan foydalaniladi. Anaerob sharoitda yashagan vaqtida esa moddalarni oksidlash uchun 
nitratlar  tarkibidagi  kislorodni  sarflaydi.  Shu  vaqtda  nitratlar  tarkibidagi  azot  ammiak  va 
molekulyar  azotgacha  qaytariladi.  Yuqorida  aytib  o'tilgan  oksidlanish  reaksiyalari  natijasida 
hosil  bo'ladigan  energiya  denitrifikatorlarning  hayot  faoliyatida  sarflanadi.  Birikmadagi 
azotning molekulyar shaklga aylanish shaklga aylanish reaksiyasi quyidagiyaa boradi: 
5C
6
HNO
6
+24KNO
3
<24KHCO
3
+6CO
2
+/Sh
2
O+/2N
2
+2100 kkal.   
 
Tuproqdagi nitrat tuzlarining denitrifikatorlar tomonidan parchalanishiga yo'l qo'ymaslik 
uchun  tuproqni  erkin  havo  bilan  boyitish,  ya'ni,  erlarni  chopish  va  yumshatish  tadbirlarini 
bajarish  zarur.  YEr  chopilsa  tuproqdagi  nitrat  tuzlari  saqlanib  qoladi,  nitrifikasiya  jarayonini 
qo'zg'atuvchi bakteriyalar hayot 
 
 
Denetrifikasiya jarayonini qo'zg'atuvchi bakteriyalar. 
 
A-bakterium denetrifikans; b- axromonbakter stutzeri. 
Kerakli  jihozlar:  kolba  yoki  probirkalar,  glyukoza  (C
6
H
12
O
6
),  K
2
HPO
4
,  KNO
3
  va  MgSO
4
, 
segnet  tuzi,  buyum  oynalari,  mikroskop,  bakterial  ilmoq,  konsentrlangan  H2SO
4
,  difenilamin 
kristallari. 
 
Darsning maqsadi: Denetrifikasiya jarayonini ko'zg'atuvchi bakteriyalarni o'rganish. 
 
Ishning borishi: Mashg'ulotni bajarish uchun 1 l distillangan suvda 20 g segnet tuzi, 2 g 
kaliy  nitrat  (KNO
3
),  0,5  g  gidrofosfat  (K
2
HPO
4
)  va  0,2  g  magniy  sulfat  (MgSO
4
)  tuzlari 
eritiladi.  Kolba  yoki  boshqa  shisha  idish  eritma  bilan  og'zigacha  to'ldirib,  unga  bir  chimdim 
tuproq qo'shiladi. So'ng kolbaning og'zi egri shisha nay o'rnatilgan kauchuk tiqin bilan mahkam 

---

berkitilib, nayning ikkinchi uchi probirkadagi suvga botirib qo'yiladi. Tayyorlangan asbob 300 
issiq termostatda bir necha hafta saqlanadi. Keyin quyidagi ishlar bijariladi. 
 
a)  kolbadagi  eritmadan  CO
2
  gazi  ajralayotgani  aniqlanadi;  agar  eritmadan  gaz  ajralib 
tursa, bu hodisa denitrifikasiya jarayoni  borayotganligidan darak beradi; endi  chiqayotgan  gaz 
egri nay orqali (Ba(OH)
2
 ning tiniq eritmasi solingan probirkaga yo'naltirilsa, oq cho'kma hosil 
bo'lishi Cog gazi ajralayotgani ko'rsatadi; 
b)  eritmada  nitrat  kislotaning  parchalanganligi  aniqlanadi;  buning  uchun  kolba  yoki 
probirkadagi  eritmadan  bir  necha  tomchi  olib,  oq  chinni  likobchaga  yoki  tagiga  oq  qog'oz 
yozilgan  buyum  oynasiga  tomiziladi,  so'ngra  unga  konsentrlangan  H2SO
4
  da  eritilgan 
difenilamin  aralashtiriladi;  agar  bu  aralashmaning  ranggi  o'zgarmasa  tekshirilayotgan 
eritmadagi nitrat tuzlarini denitrifikatorlar batamom parchalab yuborganligi tasdiqlanadi; 
 
v)  kolba  yoki  probirkadagi  eritmadan  bir  tomchi  olib  mazok  tayyorlanadi,  u  quritilib 
fiksasiyalangandan  so'ng  bo'yaladi  va  mikroskopning  immersion  sistemasi  orqali  ko'riladi.  Bu 
preparatda kichik tayoqcha shaklidagi bakterium stutzerilar ko'rinadi.