’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Kerakli  jihozlar:  Vinogradskiy  kolbalari,  har  xil  tuzlar,  Nessler  reaktivi, 
rux 
–  yod-kraxmal  eritmasi,  difenilamin  kristallari,  sulfat  kilotaning 
kontsentrlangan  eritmasi,  ammoniy  xlorning  10%  li  eritmasi,  oq  chinni 
likopchalar, mikroskop, buyum oynalari, Tsil fuktsini.  
 
Darsning  maqsadi:  Nitrifikatsiya  jarayonining  borishini  hamda  unda 
ishtirok etuvchi bakteriyalarni o
’rganish. 
Ishning borishi: Bu mashg
’ulotni o’tkazish uchun quyidagi shartlarga amal qilish 
kerak: anorganik tuzlardan oziq modda tayyorlash;  
oziq modda tarkibida organik moddalar bo
’lmasligini ta’minlash; 
uni havo bilan yetarlicha darajada ta
’minlash; 
oziq  modda  tarkibida  ishqoriy  sharoit  yaratish  uchun  unga  oq  bo
’r  qo’shish; 
bakteriyalarning rivojlanishi uchun zarur haroratni yaratish. 
 
Nitrifikatsiya jarayonining birinchi fazasida ishtirok etadigan bakteriyalarni 
to
’plash uchun 100ml suvga tubandagi tuzlar kristali qo’shib eritiladi.  
 
NaNO
2
 
– 0.1 g                          K
2
HPO
4
 
– 0.05g 
Na
2
CO
3
 
– 0.1 g                        MgSO
4
 
– 0.03 g 
NaCL 
– 0.05 g                         FeSO
4
  7H
2
O 
– 0.04 g 
 
Tayyorlangan  eritmalar  Vinogradskiy  kolbalariga  5-10ml  dan  quyiladi  va 
har  biriga  bir  chimdimdan  tuproq  qo
’shib  aralashtiriladi,  so’ngra  kolbalarning 
og
’zi paxta tiqin bilan  berkitilib, 300 issiq  termostatga  joylanadi. Oradan 15-20 
kun o
’tgach, birinchi fazada nitrit, ikkinchi fazada nitrat kislota hosil bo’lganligi 
kuzatiladi va bu jarayonnining qo
’zg’atuvchi bakteriyalar bilan tanishiladi.  
 
Buning  uchun  oq  chinni  likopchaga  birinchi  kolbadagi  suyuqlikdan  bir 
necha  tmochi  quyilib,  ustiga  Nessler  reaktivi  tomiziladi.  Agar  ammiak 
oksidlanmasdan  qolsa,  suyuqlik  qizg
’ish  jigarrang  yoki  zarg’aldoq  tusga  kiradi. 
Bu reaktsiya quyidagicha boradi:  
 
NH
3
 + 2(Hg
I2
 + 2KI) + 3KOH ( NH
2
HgIO + 7KI + 2H
2
O 
             Qizg
’ish –jigarrang                  yoki zarg’aldoq  
 
Yuqoridagi  usulda  tayyorlangan  eritmada  nitrit  kislota  bor-yo
’qligi,  rux-
yod-kraxmal  reaktivi  yorjdamida  aniqlanadi.  Buning  uchun  oq  chinni  ustiga  bir 
tomchi rux-yod-kraxmal eritmasi va bir tomchi suyultirilgan sulfat kislota tomizib 
aralashtiriladi. So
’ngra birinchi kolbadagi eritmadan bir necha tomchi olib, unga 
quyiladi.  Nitrit  kislota  ta
’sirida  suyuqlik  ko’karib  qoladi.  Bu  reaktsiya 
quyidagicha boradi:  
 
 
ZnCL
2
 + Zn
I2
 + 2H
2
SO
4
 = 2ZnSO
4
 + 2HCL + 2HI; 
 
2HNO
2
 + 2HI = 2H
2
O + 2NO + I2 J
2
 + (C
6
H
10
O
6
)n = ko
’karadi. 
                      
 
 
                         kraxmal 
 
Ikkinchi  kolbada  nitrat  kislota  borligini  aniqlash  uchun  quyidagi 
reaktsiyalar o
’tkaziladi:  
 
Likopchaga  2-3  tomchi  kontsentrlangan  sulfat  kislota  tomizilib,  unda 
difenilamin  kristallari  eritiladi.  So
’ngra  tayyorlangan  eritmaga  tekshiriladigan 
suyuqlikdan ozgina qo
’shiladi. Agar tekshiriladigan eritma tarkibida nitrat kislota 
bo
’lsa,  u  holda  eritma  dastlab  ko’kish-binafsha  va  keyinroq  ko’kish  qo’ng’ir 

---

rangda  tovlanib,  turadigan  bulut  hosil  qiladi.  Biroq  nitrit  kislota  bilan  ham 
shunday reaktsiya boradi.  Shu sababli eritmadagi nitrit kislotani yo
’qotish kerak. 
Buning  uchun  tekshiriladigan  eritmaga  10%li  ammoniy  xlordan  bir  oz  qo
’shib, 
aralashma qizdiriladi.  
 
Kichik  probirkaga  FeSO4tuzining  to
’yingan  eritmasidan  quyib,  unga 
tekshiriladigan  suyuqlik  aralashtiriladi.  So
’ngra  bu  aralashmaga  juda  ehtiyotlik 
bilan  kuchli  sulfat  kislota  qo
’shiladi.  (Sulfat  kislotani  probirka  devori  bo’ylab 
quyish  kerak).  Agar  reaktsiya  natijasida  aralashmada  qo
’ng’ir rangli xalqa hosil 
bo
’lsa,  bu  hodisa  nitrat  kislota  borligini  ko’rsatadi.  B  ureaktsiya  faqat  nitrat 
kislotaga xos bo
’lib, quyidagicha boradi:  
     6FeSO
4
 + 2NaNO
3
 + 4 H
2
SO
4
 = 3Fe
2
(SO
4
)
3
 + Na
2
SO
4
 + 4H
2
O + 2NO; 
                    2NO + 2FeSO
4
 = 2[Fe(NO)SO
4
] 
 
Nitrifikatsiya  jarayonini  qo
’zg’atuvchi  bakteriyalar  bilan  tanishish  uchun 
birinchi  va  ikkinchi  kolbadagi  eritmadan  ikkita  buyum  oynasiga  bir  tomchidan 
tomizib,  mazok  tayyorlanadi.  Mazok  Tsil  fuktsini  bilan  bo
’yaladi  va  immersion 
sistemada 
kuzatiladi. 
Birinchi 
kolbadagi 
nitrozomonas 
(Nitrosomonas) 
bakteriyalari ingichka va uzun tayoqchalar shaklida ko
’rinadi.  
 
 
 
 
 
 
              Nazorat uchun savollar: 
 
Nitrifikatsiya nima? 
 
Nitrifikatsiya jarayonida qanday bakteriyalar ishtirok etadi? 
 
Nitrifikatsiya jarayoni necha fazadan iborat?