’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

anthracis) esa 5% li konsentratsiyasiga ikki xaftagacha chiday oladi. Krezol ham 
shunday  zaharlidir.  Krezolning  sovunlar  bilan  aralashmasi  (lizol)  dan  odatda 
yuzaki  dezinfeksiya  qilish  uchun  foydalaniladi.  Formaldegid  ham  juda  zaharli, 
buning  ta
’siri shunga bog’liqki, u aminokislota va peptidlarning amin gruppalari 
bilan  uzaro  ta
’sirlashadi  va  hujayraning  fiziologik  faoliyatini  buzib,  ularni 
bog
’laydi. 
Bakteriyalar hayot faoliyatining maxsullari ham ancha zaharlidir. Hammaga 
ma
’lumki,  sut  kislotaning  ko’payib  ketishi  tufayli  sut  kislota  hosil    qiluvchi 
bakteriyalar  sekin-asta  nobud  bo
’ladi.  Bu  kislotani  mazkur  bakteriyalarning  uzi 
hayot  faoliyati  davomida  ishlab  chiqaradi.  yem-hashakni  siloslash  yoki 
sabzavotlarni to
’zlash vaqtida sut kislota hosil  qiluvchi formalarning almashinuvi 
ana  shu  bilan  izoxlanadi.  Bijg
’ishning  boshqa  mahsulotlari:  moy  kislota,  butil 

---

spirt, atseton, etil spirt va boshqalar ham mikroorganizmlarga xuddi shunday ta
’sir 
ko
’rsatadi. 
Bir  qancha  birikmalarning  mikroorganizmlar  rivojlanishini  tormozlovchi 
ta
’siridan oziq-ovqat sanoatida foydalaniladi, ya’ni ular oziq-ovqat mahsulotlariga 
qo
’shiladi.  Mana  shu  moddalar  (antiseptiklar)  dan  ratsional  foydalanish 
maqsadida ularni bakteriyalar uchun zaharli, odam uchun esa zaharsiz qilib tanlab 
olish  kerak  Biroq,  bunday  antiseptiklar  xozirchalik  yo
’q.  Bularning  hammasi 
odam  uchun  ham  ma
’lum darajada zaharli, bu esa ulardan amalda foydalanishni 
birmuncha  cheklab  qo
’yadi.  SHuning  uchun  faqat  oz  miqdordagi  antiseptiklar 
konservantlar sifatida ishlatiladi. Rezavor-meva suvlarini, yangi meva va rezavor-
mevalarni  konservalash  uchun,  masalan,  sulfit  kislota  va  uning  tuzlaridan 
foydalaniladi. Bular odam uchun ham ancha zaharli hisoblanadi, lekin ularning bir 
afzalligi  bor,  ya
’ni  mahsulotlarni  odatdagicha  qaynatib  yoki  sulfit  kislotani 
vodorod  peroksid  bilan  sulfat  kislotagacha  oksidlab,  ulardan  osongina  halos 
bo
’lish  mumkin,  hosil    bo’lgan  sulfat  kislota  esa  keyinchalik  bur  bilan  ham 
neytrallanishi  mumkin.  Bu  sohada  vodorod  peroksiddan  foydalanish  yana  ham 
qulay  bular  edi,  u  mikrofloraga  ta
’sir qilgach, o’z-o’zidan bo’ziladi, lekin uning 
kam  chidamliligi  konservalashda  keng  foydalanishga  imkon  bermaydi. 
A.Voytkevich  va  R.Davidov  ma
’lumotlariga  ko’ra,  undan  faqat  sutchilik 
xujaliklarida  sutning  saqlash    va  tashishga  chidamliligini  oshirish  uchun  bir  oz 
foydalaniladi. 
G
’usht  va  baliqlarni  dudlash  ham  antiseptiklarning  bakteriyalarga  nobud 
qiladigan  ta
’siriga  asoslangan.  Dudlanayotgan  vaqtda  mahsulotlarga  uchuvchan 
birikmalar:  xuso
’san,  tarkibida  formaldegid,  fenollar,  smolalar  va  boshqalar 
tutuvchi  dud  singdiriladi.  Sovuk  dudlanganda  dudning  faqat  antiseptik 
xususiyatlaridan  foydalaniladi,  issiq  dudlanganda  esa  yuqoridagiga  qo
’shimcha 
qilib,  mahsulotlar  ba
’zan  100°  dan  ham  ortiq  temperaturada  termik  qayta 
ishlanadi.  Mahsulotlar  (g
’usht  va  baliqlar)  avval  tuzlangandan  keyingina 

---

dudlanadi,  bunda  tuz  ham  mahsulotlarning  chidamliligini  oshirishga  yordam 
beradi,  ayniqsa  dud  mahsulotlar  ichiga  juda  qiyinlik  bilan  kiradi.  Dudlangan 
mahsulotlarda  hayotchan  bakteriyalar  (Proteus  vulgaris  va  boshqalar)  ning 
topilishi xuddi shu bilan tushuntnriladi. 
Oziq-ovqat  mahsulotlari  yuzasida  turli  mikroorganizmlar  tez  rivojlanishi 
tufayli ular bo
’zilibgina kolmay, balki mikroblar ishlab chiqqan turli xil toksinlar 
(zaharlar)  tuplanishi  mumkin.  Anna  shunday  mahsulotlardan  odam  zaharlanadi. 
Zaharlanishlar  ichida  eng  havflisi  Vas.  botulinus  ning  rivojlanishi  bilan  bog
’liq 
bo
’lgan  botulizm  hisoblanadi.  Vas.  botulinus  harakatchan  kalta  tayoqcha 
(0,8X2,5
) bo
’lib, oziq muhiti tanlamaydi, lekin batamom anaerob sharoitda oqsil 
substratida yaxshi rivojlanadi. U hayot faoliyati jarayonida moy kislota, karbonat 
angidrid,  vodorod  sulfid  hosil    qiladi.  Bundan  tashqari,  u  alohida  toksin  ishlab 
chiqaradi va uni tashqi muhitga ajratadi. Vas. botulinus oddiy saprofit bo
’lsa-da, 
infeksiya hosil  qilmaydi, lekin u ajratib chiqargan toksin juda katta ta
’sir etuvchi 
kuchga  ega.  Bu  zahar  bir  millimetrining  milliondan  bir  bulagi  ham  laboratoriya 
hayvonlarini uldiradi. Odam uchun mazkur zaharning birmuncha yuqori dozalari 
havfli hisoblanadi va ular ham grammning yuz mingdan bir ulushi bilan ulchansa 
kerak.