’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Xemosintez jarayoni 
 
Xemosintez  jarayonining  tabiatini  S.N.Vinogradskiy  (1887)  aniqlagan.  Bu 
jarayonda 
СO
2
  va 
Н
2
О  ximiyaviy  energiya  hisobiga  oksidlanadi.  Xemosintez 

---

jarayoni  oltingugurt  bakteriyalari,  nitrifiqatorlar,  temir,  tion  va  vodorod 
bakteriyalari tomonidan amalga oshiriladi: 
 
1) 2NH
3
 + 3O
2
 = 2HNO
2
 
+ 2Н
2
О + 658 kJ. 
2) 2HNO
2
 + 
О
2
 = 2HNO
3
 + 180 kJ. 
     4FeCO3 + 6H2O + O2 = 4Fe(OH)3 + 4CO2 + 167 kJ  
     2
Н
2
 + 
О
2
 
→ 2Н
2
О + 575 kJ. 
 
Oltingugurt  bakteriyalari  H
2
S  hosil  bo
’ladigan  suv  havzalarida  keng  tarqalgan. 
Bular H
2
 
S → S → H
2
SO
4
 gacha oksidlaydi. 
 
2H
2
S + 
О
2
 = 2
Н
2
О + S
2
. 
S
2
 + 2
Н
2
О + 3О
2
 = 2H
2
SO
4
 + 479 kJ. 
 
 
Oltingugurt  bakteriyalari  tabiatda  keng  tarqalgan  bo
’lib,  S  ning  tabiatda 
aylanib  turishida  muhim  ahamiyatga  ega.  Bu  bakteriyalarga  rangsizlardan 
Beggiotoa,  Thiophysa,  Thiospirillum,  Thiotrix  va  boshqalar  misol  bo
’ladi. 
Bulardan  tashqari,  hujayrasida  (bakteriopurpurin)  pigment  bo
’lgan  qirmizi  va 
yashil  rangli  oltingugurt  bakteriyalari  ham  ma
’lum.  Qirmizi  rang  bakteriyalar 
hujayrasida ximiyaviy tarkibi jihatidan karotinoidlarga (likopin gruppasiga) yaqin 
turuvchi  bakteriopurpurun  va  havoda  oksidlanganda  xlorofillga  yaqin  mahsulot 
hosil qiluvchi  yashil pigment 
— bakterioxlorin uchraydi. 
 
Van-Nil  aniqlashicha,  bakteriyalarda  boradigan  fotosintez  jarayoni  yashil 
o
’simliklarda boradigan fotosintezdan farq qiladi. Agar yashil o’simliklarda avval 
suv  molekulasi  fotolizga  uchrasa  va  O
2
  suvdan  ajralsa,  bakteriyalarda  suv 
fotolizga  uchramaydi  va  Н  boshqa  moddadan  olinadi.  Shuning  uchun  O
2
 
ajralmaydi. 
 
Bunday jarayon fotoreduktsiya deb ataladi (quyidagi sxemaga karang). 
 
Qirmizi  rang  bakteriyalarda  fotosintez  anaerob  sharoitda  boradi.  Bu 
bakteriyalar 2 oilaga: Thiorodaceae (hujayrasida S tomchi shaklida tuplanadi) va 

---

Athiorodaceae  (hujayrasida  S  uchramaydi,  bular  H
2
S  ni  oksidlay  olmaydi  va 
organik  moddalar  bo
’lgan  oziq  muhitida  usa  oladi)  ga  bo’linadi.  Bulardagi 
fotosintez  jarayoni  xuddi  qirmizi  rang  bakteriyalardagiga  o
’xshash boradi, faqat 
O
2
  ajralmaydi.  Qirmizi  rang  bakteriyalar  orasida  avtogeterotroflar  va  avtotroflar 
ham bor. 
 
Yashil 
rang 
oltingugurt 
bakteriyalari 
hujayrasida 
yashil 
rangli 
bakterioveridin  pigmenti  bo
’ladi.  Ular  H
2
S  ni  o
’zlashtirib,  СO
2
  ni  kaytaradi, 
hujayrasida  oz  miqdorda  bakterioxlorofil  va  karotinoidlar  uchraydi.  Xemosintez 
jarayonida  organik  moddalar  ko
’p  miqdorda  tuplanmaydi,  shuning  uchun  ham 
xemosintez  fotosintez  jarayoni  singari  keng  tarqalmagan,  chunki  fotosintez 
jarayonida  hosil  bo
’lgan  organik  moddalar  barcha  tirik  organizmlar  uchun  oziq 
manbai hisoblanadi.