’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

B A K T E R I O F A G      (2s) 
 
REJA: 
1. Bakteriofaglar haqida umumiy tushuncha. 
2. Bakteriofaglarning morfologiyasi, to
’zilishi va ko’payishi.  
3. Bateriofaglarning xususiyatlari.  
4. Bakteriofaglar to
’g’risidagi nazariyalar.  
 
«Fagos» 
—  grekcha  so’z  bo’lib,  yemiraman  degan  ma’noni  anglatadi. 
Bakteriyalarda boshqa turli tirik mavjudotlarga o
’xshash o’zining paraziti bo’ladi 
va bu bakteriofag deyiladi. 
1917 yili frantsiyalik olim D. Erell ichburug
’ kasalligi bilan ogrib tuzalgan 
odamning  najasida  fil
’trdan  o’tuvchi  allaqanday  bir  narsa  borligini  aniqladi. 
Filtrdan  o
’tuvchi  bu  narsa  kasallik  qo’zg’atuvchi  bakteriyani  eritib,  kasal 
qishining tuzalishiga katta yordam berganligini isbotladi va usha fil
’trdan o’tuvchi 
narsaga  «bakteriofag»  deb  nom  berdi.  Bakteriofag  ta
’sirida bakteriyalarning erib 
ketishi bakteriofagiya hodisasi deyiladi. 
Bakteriofagiya  hodisasini  D.  Erelldan  oldin  Gamaleya  (1889)  va  Tvort 
(1915)  ko
’rishgan  bo’lsa  ham,  lekin  ular  buni  atroflicha  tekshirmasdan 
qoldirishgan.  D.  Erell  bakteriofagiya  hodisasini  va  bakteriofagni  chuqur 
tekshirgan olim. 
Keyingi  vaqtlargacha  bakteriofag  nimaligi  to
’g’risida  turli  fikrlar  aytilib 
kelindi.  Ayrim  olimlar  bakteriofagni  ferment  deb  hisoblagan  edi.  Lekin  D.  Erell 
o
’z  tajribalariga  asoslanib,  bakteriofagni  ko’payuvchi  tirik  organizmdir,  degan 
fikrda bo
’lgan. Hozirgi vaqtda bakteriofagni atroflicha tekshirish natijasida uning 
nimaligi va ko
’p xususiyatlari aniqlandi. 
Fagning morfologiyasi. Tekshiruvchi olimlar bakteriofagning korpuskulyar 
zarrachalardan iborat ekanligini isbotladilar. Fag zarrachalari juda mayda bo
’ladi, 
ba
’zilari 8—10 mμ dan 90—100 mμ gacha bo’lishi mumkin. 

---

Fag  zarrachalari  50  000  marta  katta  qilib  ko
’rsatadigan  elektron 
mikroskopda  tekshirilsa,  u  taxminan  spermatozoidga  o
’xshash  shaklda  bo’lib 
ko
’rinadi.  Ba’zi  faglar  dumaloq  yoki  tayoqcha  shaklda  bo’lishi  va  ularning 
kattaligi 200
—300 mμ gacha bo’lishi mumkin. 
Bakteriofag bioximiyaviy jihatdan tekshirilganda uning bosh qismida oqsil 
modda borligi aniqlangan. Bu oqsil modda dezoksiribonuklein kislota (DNK) dan 
iborat  bo
’lib,  ayrim  faglar  tarkibida  bu  kislotaning  miqdori  37—42  protsentni 
tashkil etadi (bakteriya tanasida DNK 
— 5,2% bo’lishi isbotlangan). Bakteriofag 
tarkibida  nukleoproteidlar  ham  borligi  aniqlangan.  Fagning  dum  qismi  o
’siq 
bo
’lib, uning ust qismi qisqaruvchan qobiq bilan qoplangan. 
Elektron  foto  bilan  suratga  olib  tekshirilganda  bakteriofagning  bakteriya 
tanasiga  qanday  ta
’sir  etishi  va  fagning  ko’payishi  aniqlangan  va  u  4  fazadan 
iborat.  1.  Adsorbtsiya  qilinadi.  2.  Bakteriya  hujayrasiga  kiradi.  3.  Bakteriya 
hujayrasida rivojlanadi. 4. Bakteriya hujayrasini eritib, tashqi muhitga chiqadi. 
1-faza.  Bunda  fag  zarrachasi  bakteriyaning  tanasiga  kelib,  dum    qismi   
bilan yopishadi. 
2-faza.  Fag  bakteriya  hujayra  qobig
’ini  bo’zib  ichkariga  kiradi,  yoki 
ichkariga  kirmasdan  o
’zining  bosh  qismidagi  DNKni  shprits  singari      hujayra 
ichiga yunaltiradi. 
3-faza.  Bunda  fag  bakteriya  hujayrasining  har  xil  kerakli  moddalaridan 
oziqlanib,  bakteriya  tanasida  yashab  ko
’paya  boshlaydi,  ya’ni  maxsus  erituvchi 
ferment  hosil  qilib,  hujayraning  oqsil  moddalarini  eritib  hazm  qiladi,  natijada 
ko
’payadi. 
4-faza.  Bakteriofag  zarrachalari  ko
’paygan  sari  bakteriya  ichida  bosim 
ortadi,  bakteriya  tanasi  shishib,  bakteriyaning  shakli  o
’zgaradi  va  nihoyat 
bakteriya  hujayrasi  yorilib  uladi.  Yorilgan  bakteriya  ichidan  yosh  bakteriofag 
zarrachalari  chiqa  boshlaydi.  Agar  bakteriofag  ta
’sir  etgan  kultura  mikroskopda 
tekshirilsa, bakteriya o
’rniga ma’lum shaklga ega bo’lmagan bakteriya parchalari 
ko
’rinadi. 

---

Bakteriofag  zarrachalari  faqat  yosh  bakteriyalar  tomoniga  o
’tib ko’payadi. 
Eski kulturada yoki o
’lik bakteriya tanasida esa ko’paya olmaydi. 
Agar  bakteriofag  suyuq  oziqdagi  (bulondagi)  kulturaga  ta
’sir  etsa,  bulon 
tiniq bo
’lib qoladi. Bakteriofag ta’sirida quyulib qolgan bulondagi yosh kulturada 
1
—2  kundan  keyin  (ba’zan  undan  ham  ko’proq)  bakteriyalarning  yana 
ko
’payishini  ko’rish  mumkin.  Natijada  bakteriofag  ta’sirida  bakteriyalar  lizisga 
uchrab  tingan  bulon  qaytadan  loyqalanadi,  bu  bakteriyalarning  yana 
ko
’payganligining  belgisidir.  Shundoq  yo’l  bilan  yangi  paydo  bo’lgan  kultura 
ikkilamchi  kultura  deyiladi.  Hozir  bu  kulturaning  paydo  bo
’lish  sabablari 
aniqlangan;  har  bir  bakteriya  kulturasida  bakteriofagga  nisbatan  chidamsiz  va 
bakteriofagga chidamli (fagorezistent) bakteriyalarining varianti bo
’lishi mumkin. 
Bakteriofagga chidamli bakteriyalar kulturasiga bakteriofag ta
’sir etganda undagi 
mikroblar  erimasdan,  o
’zgarmagan  holda  saqlanib  qoladi,  keyinchalik  bular 
ko
’payib ikkilamchi kulturani hosil qiladi. Ikkilamchi kultura hosil qiluvchi mik-
roblar lizogen kul
’turalar deyiladi. 
Fagorezistent  bakteriyalar  varianti  bakteriofagga  chidamsiz  bakteriyalar 
variantidai  morfologik  kultural,  bioximik  jihatdan  farq  qilmasa  ham,  antigenlik 
xususiyatlari bilan ancha farq qiladi. 
Fagorezistent  bakteriyalar  bakteriofagning  bir  shtammiga  (nusxasiga) 
chidamlik  bo
’lsa  ham,  shu  bakteriofagning  ikkinchi  shtammi  ta’sirida  ular  ham 
yemirilishi  mumkin.  Demak  ikkilamchi  kultura  o
’ziga  xos  bakteriofag 
bo
’lgandagina erib lizisga uchrashi mumkin.