’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ’lim vazirligi. Buxoro davlat universiteti

 Chaqqonlikni tarbiyalash 

Chaqqonlik  bir  qancha  ko

’rsatkichlar  bilan  aniqlanishi  sababli  yagona 

ta

’rifga ega emas. 

Har  qanday  harakat  biror  bir  aniq  vazifani  hal  qilishga  qaratilgan  bo

’ladi: 

mumkin qadar balandroq sakrash; to

’pga zarba berish; to’pni uzatish va boshqalar. 

Harakat  vazifasining  murakkabligi  ketma-ket  bajariladigan  harakatlarning 

uyg

’unligi bilan belgilanadi. Harakatlarning koordinatsion murakkabligi chaqqon-

likning birinchi mezoni hisoblanadi. 

Agar  harakat  yetarli  darajada  aniq  bo

’lsa,  harakat  vazifasi  bajariladi. 

Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi o

’lchovi hisoblanadi. 

---

44 

 

Agar  shug

’ullanuvchi  o’zi  uchun  yangi  harakatlarni  tezda  bajara  olsa, 

ushbu  harakatlarni  o

’zlashtirib olishga ko’proq vaqt ketkazgan shug’ullanuvchiga 

nisbatan  chaqqonroq  hisoblanadi.  Shuning  uchun  harakatlarni  o

’zlashtirib olishga 

sarflanadigan  vaqt  chaqqonlik  ko

’rsatkichlaridan  biri  bo’lishi  mumkin. 

Yuqoridagilarni  hisobga  olib,  chaqqonlikni  yangi  harakatlarni  tezda  o

’zlashtirib 

olish,  harakat  faoliyatini  to

’satdan  o’zgarayotgan  sharoit  talablariga  muvofiq 

ravishda tezda qayta qurish qobiliyati deb atash mumkin bo

’ladi. 

Chaqqonlikni  tarbiyalash  koordinatsion  jihatdan  murakkab  harakatlarni 

o

’zlashtirib  olish,  harakat  faoliyatini  to’satdan  o’zgargan  sharoit  talablariga 

muvofiq  ravishda  qayta  qurish  qobiliyatini  tarbiyalashdan  iborat.  Bunda 

muvozanat  saqlash,  galma  -  gal  zo

’r berish va bo’shashtirish harakatlarini tanlab 

takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. 

Chaqqonlikni  tarbiyalashning  asosiy  yo

’li  yangi  xilma-xil  harakat 

ko

’nikma va malakalarini o’rganib olishdir. Bu harakat zaxiralarining ortib borishi 

va  harakat  analizatorining  funksional  imkoniyatlariga  samarali  ta

’sir etadi. Yangi 

harakatlarga 

o

’rgatishning  uzluksiz  bo’lishi  tavsiya  etiladi.  Chunki 

shug

’ullanuvchilar yangi harakatlarga  muntazam o’rgatib borilmasa, harakatlarga 

o

’rganish qobiliyati pasayib ketadi. 

Harakat  faoliyatini  tez  va  maqsadga  muvofiq  ravishda  qayta  qurish 

qobiliyati  sifatidagi  chaqqonlikni  tarbiyalash  uchun  to

’satdan  o’zgargan 

sharoitdagi  ta

’sirlarga  darhol  javob  berish  bilan  bog’liq  bo’lgan  mashqlar 

qo

’llaniladi.  Chaqqonlikni  rivojlantirishga  qaratilgan  mashqlar  nisbatan  tez 

charchashga  olib  keladi.  Ayni  paytda  esa  bu  mashqlarning  bajarilishi 

mushaklarning  nihoyatda  aniq  sezib  turishini  talab  etadi  va  charchash  sodir 

bo

’lganda  kam  samara  beradi.  Shuning  uchun  chaqqonlikni  tarbiyalashda  dam 

olish oraliqlari to

’liq tiklanish uchun yetarli bo’lishi lozim. 

Voleybolda  muvozanat  saqlash  va  uni  tarbiyalashga  alohida  e

’tibor 

qaratiladi. 

Muvozanat  deganda  gavdani  turg

’un  bir  holatda  saqlash  qobiliyati 

tushuniladi. Voleybolda muvozanatni saqlash statik (deyarli harakatsiz muvozanat) 

---

45 

 

va dinamik (harakat vaqtidagi muvozanat) bo

’lishi mumkin. Muvozanat funksiyasi 

qanchalik takomillashgan bo

’lsa, u muvozanatni shunchalik tez tiklab oladi, unda 

tebranish amplitudasi shunchalik kichik bo

’ladi. 

Muvozanat  saqlashni  ikkita  asosiy  yo

’l  bilan  tarbiyalash  mumkin. 

Birinchisi  muvozanat  saqlash  mashqlarini  qo

’llash,  ya’ni  muvozanat  saqlashni 

qiyinlashtiradigan  sharoitlardagi  mashqlar  va  holatlar.  Ikkinchi  yo

’l  muvozanat 

(vestibulyar  va  harakat  muavozanati)  yo

’qolmasligini ta’minlovchi analizatorlarni 

tanlab  takomillashtirishga  asoslangan.  Vestibular  funksiyani  takomillashtirish 

uchun  to

’g’ri  chiziqli  va  burchakli  tezlanishlar  bilan  bajariladigan  mashqlardan 

foydalaniladi.