Ўзбекистон республикаси олий ва ў

Макс Вебер
РЕЖА:

1. 
   Макс Вебер ҳаёти ва ижоди
   
2. 
   Идеал тип тушунчаси
   
3. 
   Тушуниш муаммоси ва «социал ҳаракат» тушунчаси
   
4. 
   Социал ҳаракат тузилиши ва турлари
   
5. 
   Рационаллик тамойили
   
6. 
   ҳукмронлик типлари
   
7. 
   Дин социлологияси
   

1. Макс Вебер 1864 йил 21 апрелда Германиянинг Эрфурт шаҳрида дунёга келган. Унинг отаси юрист бўлиб, келиб чиқиши жиҳатидан Вестфалиялик савдогар ва тижоратчилар оиласидан эди. 1869 йил М. Вебер ва унинг оиласи Берлинга кўчишади. Мазкур шаҳарда у кейинчалик муниципалитет сейми, Пруссия сейми ва рейхстагга сайланган. М. Вебер ўнг либераллар гуруҳи аъзоси эди. Унинг онаси Элен Валленштайн-Вебер маданиятли ва маънавияти кучли аёл бўлиб, социал ва дин муаммоларига алоҳида эътибор берган. 1919 йил, яъни ўлимига қадар ўғли билан яқин интеллектуал алоқада бўлган ва унда динга нисбатан талаб, муҳаббатни шакллантирган.

1882 йил М. Вебер Гейдельберг университетининг ҳуқуқ факультетига ўқишга киради. У ҳуқуқ билан биргаликда тарих, иқтисод, фалсафа ва диншунослик фанларидан сабоқ олган. 1883 йил университетда уч семестр ўқиб, Страсбургда ҳарбий хизматни ўтайди. Вебер оддий аскарликдан империя армияси офицери даражасигача кўтарилиб, бутун умри давомида бу шарафли унвондан фахрланган. Бўлажак олим 1884 йилда Берлин ва Гёттинген университетларида ўқишни давом эттиради. 1886 йилда эса юрипруденция бўйича биринчи университет имтиҳонини топширади.
1887-1888 йилларда Вебер Социал сиёсат Иттифоқи⁶га аъзо бўлади ва унинг талаби билан Шарқий Пруссияда деҳқонларнинг аҳволини аниқлаш мақсадида сўров ўтказади. 1889 йил Берлинда «Ўрта асрлар савдо жамоалари тарихига оид» номли илмий ишини ёқлайди. Итальян ва испан тилларини қунт билан ўрганишга киришади. Берлин адвокатлик корпусига аъзо бўлади. 1891 йил эса «Рим аграр тарихи ва унинг давлат ва шахсий ҳуқуқ учун моҳияти» номли диссетация ишини ёқлаш пайтида профессор Моммзен билан бўлиб ўтган суҳбат Веберни Берлин университетининг ҳуқуқ факултетига кафедра профессори сифатида таклиф этилишига сабаб бўлди.
Вебер 1893 йил Марианна Шнитгер билан турмуш қуради. Кейинчалик Шотландия ва Ирландияга сафарлар қилади. Фрибург университетининг профессори сифатида «Миллий давлатчилик ва иқтисодий сиёсат» мавзусида курс маърузаларини ўқийди. 1896 йил Гейдельберг университетида кафедра мудири этиб тайланади. Бир йил ўтиб эса асабларининг толиқиши туфайли педагогик фаолиятни тўҳтатишга мажбур бўлади. Вебер бу давр мобайнида Италия, Корсика ва Швейцарияга сайёҳат уюштиради. Гарчи Вебер кейинчалик Гейдельберг университетига қайтган бўлсада, олдинги фаолигига қайта олмаган. У 1903 йилда Вернер Зомбарт билан биргаликда «Ижтимоий фан ва социал сиёсат архиви» номли журнал жорий этади.
АҚШнинг Сент-Луис шаҳрида ижтимоий фанлар бўйича ўтказилган халқаро конференциясида иштирок этиб, Германиянинг қишлоқ жойларида капитализмнинг тарқалиши борасидаги фикрларини билдиради. 1904 йилда «Протестант ахлоқи ва капитализ руҳи» асарининг биринчи қисмини чоп эттиради. Рус революцияси Вебернинг диққатини ўзига жалб этади. У ҳақдаги маълумотларни бевосита ўқиш учун олим рус тилини ўрганди.
1905 йил «Протестант ахлоқи ва капитализм руҳи»нинг иккинчи қисми чоп этилади. 1907 йил Вебер катта мерос эгасига айланади. Бу унга бутун вақтини ижодга бағишлаш имконини берди. 1909 йилда «Хўжалик ва жамият» асарини ёза бошлайди. Немис социологлар ассоциацияси кенгашида иштирок этиб, 1910 йилдаёқ ирқчилик ғояларини рад этувчи позицияда эканлигин аниқ баён этади. 1914 йил урушининг бошланиши билан М. Вебер хизматга кетади. У 1915 йилга қадар Гейдельберг ҳудудидаги госпиталлларнинг назоратини олиб бориб, 1916-1917 йилларда Брюссель, Вена, Будапештда бир қатор давлат буйруқларни бажаради.
Вебер Германия бошлиқларини урушни кенгайтирмасликка чақиради. Аммо шу билан бирга дунё сиёсатида Германиянинг асосий ўрин тутиши кераклигини таъкидлаб, мазкур майдонда унинг энг катта душмани деб Россияни кўрсатади. 1919 йил Вебер Мюнхен университети кафедра мудири бўлади. Бу пайтда давлат тузумида ўзгаришлардан у хурсанд эмасди. Вебер республикани ҳайриҳоҳлик билан қабул қилмаган. У Веймер конституциясинми тузиш коммиссияси аъзоси бўлган. Олим «Хўжалик ва жамият» асарини ёзишда давом этган. Афсус, мазкур асар охирига етказилмаган. М. Вебер 1920 йил 14 июнь куни Мюнхенда вафот этади. Унинг рафиқаси Марианна Вебер «Хўжалик ва жамият» асарини олимнинг вафотидан сўнг чоп эттирган.
2. Вебер социологиясининг методологик тамойиллари XIX аср Ғарб жамиятшунослиги билан назарий жиҳатдан боғлиқ. Маданиятни ўрганувчи фанлар Вебер тадқиқотларида марказий ўринни эгаллади. У тарихчи олимлар субъектив фикрларини эмас, балки улар қўллаган тушунчаларнинг вужудга келишини мантиқан ўрганиш кераклигини таъкидлаган. Чунки «мантиқан англанган» нарсаларнинг тушунчаларда акс этишигина субъектив оламни тарих фанининг объектив оламига айлантиради.
Вебер қадриятларни у ёки бу давр тақазоси сифатида кўрсатган. Шу борада давр қизиқиши тушунчасини киритиб, у маълум инсон қизиқишидан фарқли равишда қатъийроқ ва объектив бўлишини айтган.
Веберга кўра, қадриятлар ўз даврининг умумий талаби ва тақазоси бўлиб, ҳар бир даврнинг ўз абсолюти (мутлоқ) мавжуддир. Шундай қилиб, абсолют тарихий, демак, нисбий ҳисобланади. Вебер «идеал тип» тушунчасини киритади. Идеал тип «давр қизиқиши» бўлиб, назарий конструкция сифатида намоён бўлади. Шундай қилиб, идеаль тип эмпирик реалликдан олинмайди, балки назарий жиҳатдан тузилади. Шу маънода Вебер идеал типни «утопия» деб атайди. «Идеал тип қанчалик қатъий белгиланиб, дунёга бегона бўлса, у тушунча, туркумланиш ва эвристик⁷ жиҳатидан ўз вазифасини шунчалик яхши бажаради».
Вебернинг идеал модели табиий фан вакиллари қўллайдиган идеал моделга ўхшайди. Идеал тип номини олган назарий конструкциялар «буткул бўшлиқ ҳолатда мавжуд бўладиган физик реакциялар каби реалликда кам учрайди». Вебер идеал типни «ҳаёлан яратилган фантазиямиз маҳсули» деб атаб, яна бир карра унинг ноэмпирик келиб чиқишини таъкидлайди. Табиий фан вакиллари табиатни англашда идеал моделдан фойдалангани каби идеал тип тарихий реаллликни англаш мақсадида яратилади.
Вебер идеал типларни «реалистик» рухда талқин қилиш, яъни мазкур ақлий конструкцияларни тарихий-маданий реалликка айнанлаштиришни асосий хато деб билган. У 1904 йилда ёзган ишларида идеал тип тушунчасини илк бор қўллаб, уни тарихни англашнинг асосий қуроли сифатида кўрган ва шу жиҳатдан у тарихий идеал тип эди. Шунинг учун у идеал тип билиш мақсади эмас, балки воситаси деб таъкидлайди.
Вебернинг идеал типи утопия характерига эга бўлиб, реалликнинг маълум элементларини бўрттириш, кучайтириш орқали ҳосил бўлади. Мазкур жойда идеал тип тушунчасини шарҳлашдаги қарама-қаршиликка дуч келамиз. Вебер уни бир томондан «утопия», «фантазия» деб атаб, бошқа томондан у реаллик асосида пайдо бўлишини эътироф этади. Аммо бу реалликнинг қайсидир маънода «деформация» си, яъни баъзи элементларининг кучайтирилиши, бўрттирилиши орқали содир бўлади.
Вебер идеал типининг ўзига хослиги у методологик тамойилга кўра, ҳам социологик, ҳам тарихий билишга тегишли. Вебер меросини ўрганган олим Вальтер таъкидлаганидек, «Вебернинг индивидуализия ва генерализия тенденциялари доим чамбарчас боғлиқ», чунки унда «тарих ва социология кўпинча ажралмас» ҳисобланади.
Вебернинг ўзи идеал типнинг социология ва тарихдаги ўрнини қуйидагича ифодалайди: «Социология тарихдан фарқли ўлароқ типлар тушунчаларини яратади ва ҳодисалар умумий қонуниятларини излайди. Тарих эса каузаль (сабабий) анализни қўллаб, индивидуал, яъни маданий аҳамиятга эга шахслар ҳосилаларини ўрганади». Демак, тарих индивидуал тарихий ҳосилалар ўртасидаги сабабий боғлиқликни ўрганади. Бу ерда идеал тип тарихий ҳодисаларнинг генетик боғлиқлигини очиб берувчи восита сифатида хизмат қилади. Вебер генетик идеал типлар сифатида «ўрта аср шаҳри», «кальвинизм», «методизм», «капитализм маданияти» ва бошқаларни кўрсатган.
Социологик идеал типнинг моҳияти нимадан иборат? Тарих фани вақт ва ҳудудда чегараланган индивидуал ҳодисаларни каузал таҳлил қилса, социология мазкур ҳодисаларни вақт ва ҳудудда чекламасдан уларнинг умумий қонуниятларини ўрнатади. Шу маънода идеал типлар социологик тадқиқот инструменти сифатида умумий бўлиши ва «соф идеал типлар» деб аталиши мумкин.
Вебер барча давр ва ер юзининг исталган қисмида учрайдиган ҳукмронликнинг уч идеал моделини (харизматик, рационал ва патриархал) яратди. «Соф типлар» қанчалик тоза, яъни мавжуд эмпирик ҳодисалардан узоқ бўлса, социологик тадқиқот учун шу қадар яроқлидир. Генетик тип қўлланилганда вақт ва ҳудудда чегараланади, «соф тип» эса аксинча; генетик тип бир марта содир бўлган боғлиқликни аниқлаш воситаси, «соф тип» эса доимий мавжуд боғлиқликни аниқлаш воситасидир. Тарихий идеал типни билиш мақсади эмас, воситаси деб атасак бўлади. Аммо, социологик идеал тип ҳар доим ҳам бундай бўлмайди. Ундан ташқари идеал тип тарихга умумийлик элементини киритса, социологияда у қонуний боғлиқликни типик кўриниш билан алмаштиради. Идеал тип воситасида Вебер социология ва тарих ўртасидаги фарқни эътиборли даражада қисқартирди.
3. Вебернинг фикрича, ўз тадқиқотининг предметини тушуниш зарурияти социологияни бошқа табиий фанлардан фарқлайди. «Ҳар қандай жараён сингари инсон хатти-ҳаракатининг кечишида ҳам маълум боғлиқлик ва қонуниятлар аниқланади. Аммо инсон хатти-ҳаракатининг фарқли жиҳати шундаки, уни тушунарли тарзда баён қилиш мумкин».
Вебер «тушуниш»ни сабабий «тушунтириш»га қарама-қарши қўймайди, аксинча уларни узвий боғлайди. «Социология изоҳлаш йўли билан социал ҳаракатни тушуниб, унинг кечиши ва оқибатларини сабабий тушунтиришни мақсад қилган фандир». Вебер тушунишни тушунтиришдан аввал қўяди ва тушунувчан социологияни психологиянинг бир қисми деб ҳисобламайди.
Социология, Вебернинг фикрича, тарих сингари тадқиқот марказига индивид ёки индивидлар гуруҳининг хатти-ҳаракатини олиши лозим. Алоҳида индивид ва унинг хатти-ҳаракати социология ва тарихнинг бирламчи «ҳужайраси» ҳисобланади. Психология ҳам индивид хатти-ҳаракатини ўрганади, аммо социология ва психология турли мақсадларни кўзлайди.
Вебернинг ёзишича, индивид ўз хатти-ҳаракатларига маълум маъно бергани учун социология унинг мазкур фаолиятини ўрганади. Мазмун ва маънога эга бўлган хатти-ҳаракатгина социологни қизиқтириши мумкин. Психология учун эса бу асосий мақсад ҳисобланмайди.
Шундай қилиб, Вебер социологик хатти-ҳаракат тушунчасини мазмун тушунчаси орқали уйғунлаштиради. «Ҳаракатланаётган индивид ёки индивидлар гуруҳи ҳаракат билан субъектив маъно (мазмун) орқали боғланган тақдирда у инсон хатти-ҳаракати дейилади». Вебер бу ерда индивиднинг ўзи ўз хатти-ҳаракатига берган мазмунини назарда тутган. Шундан келиб чиқиб, у субъектив назарда тутилган мазмунга эга хати-ҳаракат социологик тадқиқот предмети ҳисобланишини айтган. Социология «тушунувчан» бўлиши зарур, чунки индивид хатти-ҳаракати англанган бўлади.
Аммо бу тушуниш психологик эмас, чунки мазмун психология соҳасига тегишли эмас ва унинг предмети ҳисобланмайди. Вебернинг асосий социологик категорияларидан бўлган «социал ҳаракат» тушуниш тамойили билан узвий боғлиқ. Олим социал ҳаракатни социологиянинг предмети сифатида эътироф этгани мазкур категориянинг Вебер ижодидаги аҳамияти даражасини кўрсатади.
Вебер социал ҳаракатни қуйидагича тарифлаган: «ҳаракат деб уни бажарувчилар унга маълум субъектив мазмун беришганидаги инсон хатти-ҳаракатини (ташқи, ички қилмишлар, фаолиятсизлик ёки тоқатлилик) айтиш мумкин. Аммо, социал ҳаракатда уни бажарувчилар томонидан ҳаракат мазмуни бошқалар хатти-ҳаракатига йўналтирилган ва кечиши аниқланган бўлади.
Вебер социал ҳаракатнинг икки шартини кўрсатган: индивид ёки гуруҳнинг субъектив мотивацияси ва бошқа(лар)га йўналтирилгани. Индивид ёки индивидлар гуруҳининг мотивацияси бўлмаса, ҳаракат ҳам мавжуд бўлмайди. Ҳаракат бошқа индивид ёки индивидларга йўналтирилмаган шароитда (Вебер мазкур жараённи «кутиш» деб ҳам атаган) эса мазкур ҳаракат социал ҳаракат саналмайди. Социология индивид мотивларини эътиборга олган ҳолдагина социал жараённинг объектив кўринишини ярата олади.
Вебер жамият ва бошқа гуруҳ шакллари ҳаракат субъектлари сифатида тан олинишига қарши чиқади, чунки ҳаракат субъекти сифатида алоҳида индивидалргина намоён бўла олади. «Бошқа мақсадлар йўлида (мисол учун юридик) эса социал ҳосилаларни («давлат», «қардошлик», «акционер жамиятлари», «ташкилот») ўрганиш мақсадга мувофиқ бўлади. Аммо ҳаракатларни тушунувчан баён қилувчи социология нуқтаи назаридан мазкур ҳосилалар алоҳида индивидларнинг ўзига хос хатти-ҳаракати алоқалари ва жараёни ҳисобланади».
Вебер социологияда оила, миллат, давлат, армия каби тушунчалар қўлланилишига қарши чиқмайди. Аммо, шу билан биргаликда мазкур гуруҳлар социал ҳаракат субъектлари эмаслигини таъкидлаб, уларга гуруҳий онг ва гуруҳий тафаккур тушунчалари ишлатилишини қоралайди.
4. Вебер мақсадга йўналтирилган ҳаракатни идеал тип сифатида кўриб, у борлиқнинг ўзи эмас, балки уни таҳлил қилиш воситаси деб билган. У мақсага йўналтирилган ҳаракатни социологиянинг методологик асоси сифатида талқин қилиб, ижтимоий «тоталлик»ларни («халқ», «жамият», «давлат», «иқтисодиёт») бошланғич реаллик деб билган социологик назарияларга қўшилмайди. Вебер бу борада индивидни маълум социал организмнинг бир қисми деб билган «органик социология»ни қаттиқ танқид қилади. У жамиятни биологик модел нуқтаи назаридан ўрганишга қарши чиқди. Чунки инсон онгли тарзда ҳаракатланадиган мавжудот. Индивид ва организм ҳужайраси (ёки орган) онглилик факторини эътиборга олмаган тақдирдагина ўхшаш бўлиши мумкин. Вебер айнан шу жиҳатдан биологик қарашга қарши чиққан, зеро у социал ҳаракатда онглилик факторини юқори қўйган.
Вебер методологиясининг асосий ғояси – инсон нимани исташини ўзи билади. Албатта реал ҳаётда инсон ҳар доим ҳам нимани исташини билмайди. Чунки мақсадли рационал ҳаракат идеал ҳолат ҳисобланади. Аммо, социолог айнан мана шу идеал ҳолатдан назарий-методологик кўрсатма сифатида келиб чиқиши керак.
Социал ҳаракатнинг иккинчи хусусияти эса унинг бирор индивид ёки индивидлар гуруҳига йўналтирилганлигидир. Вебер ёзади: «Социал ҳаракат… ўтмиш, ҳозир ёки келажакда содир бўладиган индивид ҳаракатларига йўналган бўлиши мумкин (ўтмишдаги ҳужум учун қасос олиш, ҳозирги пайтдаги ҳужумдан мудофааланиш, келажакдаги ҳужумга қарши ҳимояланиш чораларини кўриш).
Вебернинг «бошқага йўналганлик» категорияси ҳуқуқшунослик ва ҳуқуқ фалсафасининг асосий тушунчаларидан бўлмиш «тан олиш»нинг социологик интерпретацияси сифатида таҳлил қилинган. У тан олишни ҳар қандай социал ҳаракатнинг таркибий элементи деб эътироф этган.
Вебер инсон хатти-ҳаракатларини тўрт турга ажратган:

1. 
   мақсадга йўналтирилган (zweckrationale),
   
2. 
   қадриятли рационал (wertrationale),
   
3. 
   аффектив
   
4. 
   анъанавий.
   

Мақсадга йўналтирилган ҳаракат индивид хатти-ҳаракатига нисбатан бошқаларнинг жавобини кутишни назарда тутиб, мақсад аниқ ва ҳаракатлар қатъий равишда индивиднинг ўзи томонидан назорат қилинади.
Мақсадли рационал ҳаракатда эса ахлоқий, эстетик, диний ёки бошқа қадриятларга бўлган индивиднинг онгли эътиқоди ҳаракатнинг асоси бўлади.
Аффектив ҳаракатда эмоционал ҳолат ва ҳис туйғулар бош ўрин эгалайди.
Анъанавий ҳаракатлар эса одатлар натижасида вужудга келади.
Сўнгги икки ҳаракат тури — аффектив ва анъанавий — мазмунига кўра социал ҳаракат саналмайди. Чунки уларда индивид ўз хатти-ҳаракатининг мазмунини кўпинча англамайди. Вебернинг ўз анъанавий ҳаракатни мазмунга эга бўлган ҳаракатлар чегарасида ва ундан ташқарида туришини айтган. Чунки у одатий такрорлаш ёки тақлид сифатида шаклланган кўникма сифатида бажариладиган ҳаракатдир.
Фақат мақсадга йўналтирилган ва қадриятли рационал ҳаракатлар ҳақиқатан социал ҳаракат моҳиятига тўғри келади. Келиб чиқадиган оқибатлар билан ҳисоблашмай, фақат ўз ишончи, маслаги асосида ва ўз бурчи, эътиқоди, ғурури, ҳаётий позициялари тақазо этганда амалга оширилган ҳаракатларни Вебер қадриятли рационал ҳаракат деб баҳолайди. Бундай ҳаракатлар доим «эътиқод амри» ёки «талаби»га мувофиқ бажарилади. Бу хусусият эса фақатгина инсонларга хосдир.
Вебер инсоннинг реал бажарилаётган хаттиғҳаракати одатда икки ва ундан ортиқ ҳаракат турларига хос бўлади. Унда мақсадга йўналтирилган, қадриятли рационал, аффектив ва анъанавий ҳаракат моментлари кузатилиши мумкин. Турли типдаги жамиятларда у ёки бу ҳаракат тури нисбатан кўп кузатилиши мумкин. Мисол учун анъанавий жамиятларда анъанвий ва аффектив, индустриал жамиятларда эса аксинча, мақсадга йўналтирилган ва қадриятли рационал ҳаракатлар устунлик қилади.
5. Макс Вебер социологияга рационалистик⁸ тамойилни киритган. У юқорида келтирилган социал ҳаракатларини бекорга рационалликнинг ўсиб бориши тартибида жойлаштирмаган эди. Вебер социал ҳаракатнинг рационаллашувини тарихий жараённинг тенденцияси деб билган. Мазкур жараён «тўсиқ» ва «оғишлар» билан кечади. Бироқ сўнгги юз йилликлардаги Европа тарихи ва бошқа цивилизацияларнинг индустриализация йўлига ўтишини кўрсатиб, Вебер рационализацияни халқаро-тарихий жараён деб атаган. У ўзи яшаган даврдаги капиталистик давлат ва муносабатларни рационал бошқарув, рационал бюрократия, рационал молиявий муносабатлар, рационал дин билан изоҳлаган.
Бир томондан, Вебер рационалликнинг ўсиб боришини реал тарихда мавжуд жараён сифатида кўриб чиққан; бошқа томондан эса тарихий ривожланишни инсон ҳаёти барча жабҳаларининг рационаллашуви жиҳатидан қараш тадқиқотчининг методологик усули, реалликка бўлган дунёқараши деб изоҳлаган.
Ҳаётнинг барча соҳаларида (иқтисод, сиёсат, фан, маданият) хўжалик юритиш шакли, бошқарув рационаллашади. Чунки инсон тафаккур тарзи, ҳиссиётлари ва яшаш тарзи бутунлигича рационализацияга учрайди. Натижада рационалликнинг соф намунаси бўлмиш фаннинг жамиятдаги социал роли ортади. Фан энг аввало ишлаб чиқариш, сўнг бошқарув ва кундалик ҳаётга кириб келади. Вебер айнан шунда замонавий жамиятнинг универсал рационализациясини кўрган. Унинг назарида рационализация нафақат тарихий жараён, балки инсоният тақдирдир.
6. Вебернинг рационализация тамойили узвий равишда унинг социал ҳаракат тушунчаси билан боғлиқ. Олимнинг ҳокимият социологияси ҳам бундан мустасо эмас. Социал ҳаракат Вебернинг легитим ҳокимият турлари таълимотида муҳим ўрин эгаллайди. «Ҳокимият, — деб ёзади у, — буйруққа бўйсуниш эҳтимолини яратади». Ўз методологиясига мувофиқ Вебер давлатнинг легитим типлари таҳлилини «бўйсуниш мотивлари»дан бошлайди. У бундан мотивларнинг уч турини аниқлаб, шунга мос равишда ҳукмронлик турларини ажратади.
Ҳукмронликнинг биринчи тури «легал» бўлиб, унинг асосида мақсадга йўналтирилган ҳаракат ётади. Вебер ўз замонасининг ғарб буржуа давлатлари: Англия, Франция ва АҚШ кабиларни легал турдаги ҳукмронликка мисол қилган. Бундай жамиятларда шахсларга эмас, ўранатилган қонунларга ҳамма бирдек бўйсунади. Бошқарув аппарати маҳсус ўқитилган давлат арбобларидан таркиб топиб, улар адолатли бўлишлари, яъни расмий ва рационал ҳаракатланишлари талаб этилади. Расмий ва қонуний муносабатлар «легал давлат» асосида ётувчи асосий тамойилдир. Айнан мазкур тамойилни Вебер замонавий капитализмга туртки сифатида айтиб ўтган.
Бюрократияни Вебер легал ҳукмронликнинг энг соф кўриниши деб атаган. Аммо, ҳеч қайси давлат буткул бюрократик бўлолмайди: «Зинапоянинг юқорисида меросий монархлар ёки халқ сайлаган президентлар ёки парламент аристократияси сайлаган лидерлар туради». «Рационал» давлат типига мос бўлган давлат арбобидан юқори малака талаб этилгани учун у юридик билимлардан ташқари махсус маълумотга ҳам эга бўлиши керак.
Вебер рационал-бюрократик бошқарувнинг соф типини қуйидагича тасвирлайди: «Бошқарув штаби... алоҳида давлат арбоблари бирлигидан ташкил топади. Улар қуйидаги хусусиятларга эга бўлишади:
1) шахсан эркин ва фақат касбий бурчга бўйсунишади;
2) қатъий хизмат иерархиясига эга;
3) қатъий белгиланган касбий малакага эга;
4) шартнома асосида ўз хоҳиши ва малакасига кўра ишлашади;
5) доимий равишда пул маблағлари билан рағбатлантирилади;
6) ўз ишларини ягона ва асосий касб сифатида кўришади;
7) касбий «ўсиш»ни бошлиқлар ёки уларнинг илтифотисиз кўра олади, етиша олади;
8) «бошқарув воситаларидан ажралган» ва хизмат лавоазимини ўзбошимча эгалламай ишлашади;
9) ягона ва қатъий ўрнатилган хизмат интизомига бўйсунишади.
Легитим ҳукмронликнинг иккинчи тури «ахлоқ»қа асосланиб, Вебер уни анъанавий деб атади. Анъанавий ҳукмронлик нафақат қонунчилик, балки илоҳийлик асосида мавжуд бўлади ва унинг негизида анъанавий ҳаракат ётади. Бундай турдаги давлатнинг соф шакли Вебернинг фикрича, патриархал ҳукмронликда намоён бўлади. Унда ҳукмдорлар жамоа (Gemeinschaft) га уюшиб, унда бошлиқ - «хўжайин», бошқарув штаби - «ёрдамчилар», хизматчилар - «хизматкорлар» деб аталиб, барчаси хўжайинга бўйсунишади. Вебер патриархал типдаги ҳукмронликни кўп маънода тузилиши жиҳатидан оила тузилишига ўхшатган.
Вебер анъанавий ҳукмронликнинг соф патриархал ва табақали бошқарув тизимига ажратган. Биринчи ҳолда хозматкорлар хўжайинга тўлиқ қарам бўлишади. Мисол қилиб, қадимги Византияни клетириш мумкин. Иккинчи ҳолатда эса «хизматкорлар» ҳукмдорга шахсан қарам бўлмайди, уларнинг бошқарилиши қайсидир маънода автоном ҳисобланади. Бу ерда табақа обрўъси, иззати тамойили муҳим роль ўйнайди. Ғарбий Европанинг феодал давлатларини бунга мисол қилиш мумкин.
Вебер учинчи соф хукмронлик типии сифатида харизматик⁹ ҳукмронликни кўрсатган.. Харизма инсонга табиат, худо, тақдир томонидан берилган экстраординар қобилияти бўлиб, бу хусусият уни бошқа индивидлардан фарқлаб туради. Харизматик хусуситяларга Вебер сеҳргарлик истеъдоди, пайғамбарлик қобилияти каби руҳ ва сўз қудратини кўрсатувчи хусусиятларни киритган. Қаҳрамонлар, буюк саркардалар, сеҳргарлар, пайғамбарлар ва башоратчилар, рассомлар, буюк сиёсатчилар, дунё динлари асосчилари — Будда, Исо, Муҳаммад пайғамбар, буюк саркардалар — Искандар, Цезарь, Наполеон кабилар харизма эгалари саналади.
Аффектив социал ҳаракат тури харизматик ҳукмронликнинг асосий таянчи ҳисобланади. Вебер харизмани анъанавий жамият турида мавжуд бўлган «буюк революцион куч» сифатида баҳолаб, у мазкур жамиятларнинг нодинамик тузилишига ўзгартиришлар киритишга қодир. Харизматик лидерга бўлган эътиқод манбаи шахснинг эмоционал туйғулари асосидаги ишончи ва содиқлиги бўлади. Айнан шунинг учун харизматик сардор доимий равишда ўзининг харизмасини эслатиб туриши керак. Бошқарув аппарати бошқарувчининг харизмаси ва сардорга шахсий содиқлиги асосида ташкил этилади. Бу ерда рационал ёки анъанавий тарзда ўрнатилган қонунлар йўқ: барча масалалар иррационал тарзда ечим топади. Харизматик легитимлик тамойили формал-рационалга қараганда авторитар бўлади.
Легал ҳукмронлик анъанавий ва харизматикка нисбатан барқарор легитимлаштириш кучига эгадир. Вебер легал ҳукмронлик типи мақсадга йўналтирилган ҳаракат асосида шаклланишини айтган. Легал ҳукмронликда айнан шу вазифани формал ва рационал бюрократия бажаради.
Рационал ҳукмронликдаги муносабатларни Вебер хусусий тадбиркорлик соҳаси билан анологик равишда ўрганиб, легал типдаги ҳукмронлик шаклланишининг илк «ҳужайра»си деб иқтисодиёт соҳасидаги муносабатларни кўрсатган.
Вебер рационалликни формал ва функционал рационаллик сифатида тушунган. Унинг тўла ривожланиши учун эркин фнкционал бошқарув типи пайдо бўлиши керак. Легал ҳукмрронликни Вебер шунга мисол қилади. Аммо мақсадга йўналтирилган социал ҳаракат типидан келиб чиққан ҳукмронлик мақсад эмас, балки восита. Шунинг учун легал ҳукмронлик етарлича легитим кучга эга эмас ва анъана ҳамда харизма билан мустаҳкамланиши керак.
Вебер замонавий Ғарб жамияти уч бир-бирини тўлдирувчи элементларга эга бўлиши керак деб ҳисоблайди. Булар бошқарув аппарати («машина»), сиёсий харизма лидер ва парламент. Бошқарув аппарати ҳокимиятни амалга оширувчи рационал восита, лидер-харизматик сиёсий дастур ва «қадриятлар» ни шакллантириб, уни ижро қилувчи ҳокимиятга эга. Парламент эса аппарат ва қисман лидерни танқид ва назорат қилади.
Биринчи ҳолатда легал ҳукмронлик легитимлиги анъаналар, иккинчи ҳолатда эса харизма орқали амалга оширилади. Вебер ижодининг сўнгги йилларида парламентар легалликни плебисцитар легитимлик билан тўлдириш кераклиги ҳақидаги фикрга келди. Унинг назарида фақатгина плебисцит¹⁰ сиёсий лидерга ўз сиёсатини тўлақонли олиб бориш, давлат бюрократик тизимини йўналтириш имконини беради.
Вебер «рационаллик» тушунчасини ўзи учун муҳим бўлган қадрият – озодлик билан узвий боғлаган. У инсон хатти-ҳаракатининг рационаллик даражаси унинг озодлик, эркинлик даражасини белгилайди деган. Инсонинг «озодлик туйғуси» рационал ҳаракат амалиётда намоён бўлганида ўз ифодасини топади. Ҳаракат жисмоиний ёки психик «мажбурлов»лар, эҳтиросли «аффект»лар ва «тасодифий» онгнинг таъсирисиз ва мақсадли, англанган бўлса рационал саналади. Вебер инсон ҳаракатлари рационал бўлганида, у озод бўлади деган.
Вебер «Протестант ахлоқи ва капитализм руҳи» асарида рационаллик тамойилини протестант ахлоқи асосидаги иқтисодиётдаги боғлиқлигини кўрсатмоқчи бўлган.