Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

 

Pul tizimining tarkibiy qismlari 

 

 

Tovarlar va xiz-

matlar narxlarini 

ifodalovchi milliy 

pul birligi 

 

 

Naqd aylanmada qonuniy 

to„lov vositasi vazifasini 

bajaruvchi kredit va 

qog„oz pullar, mayda tan-

galar tizimi 

 

 

Pul emissiyasi 

tizimi, muoma-

laga pul chiqa-

rish tartibi 

 

 

Pul muomalasi 

masalalarini tart-

ibga soluvchi 

muassasalar 

---

 

48 

shu tariqa muomala muhitidan chetga chiqib qoladi. 

XX  asrda  turli  mamlakatlarda  kundalik  pul  muomalasidan  oltinni 

chetga chiqarib qo„ygan xilma-xil qog„oz banknotlar «yomon» pul rolini 

o„ynagan. 

[37]. Metall pullar tarixan metall tangalar shaklida ikki ko„rinishda 

shakllangan (7-chizma). 

Monometallizmda pul metali roli faqat bitta qimmatbaho metallga 

biriktirib qo„yiladi. Bimetallizmda esa bu vazifani ikki metall (oltin va 

kumush) bajaradi. 

 

 

 

 

 

 

 

7-chizma. Metall pullar tizimi. 

 

Qiymati  yuqoriligi  va  ixchamligi  tufayli  oltin  pul  vazifasini  baja-

rishga ko„proq mos keladi. Shu bois oltin monometallizmi oxir-oqibatda 

kumush monometallizmini va bimetallizmni siqib chiqaradi. XX asr oxi-

riga borib u ustuvor pul tizimiga aylanadi. 

Shuni  ta‟kidlab  o„tish  zarurki,  pul  muomalasida  pul  metali  deb 

qabul  qilingan  metalldan  tayyorlangan  tangalar  asosiy  rolni  o„ynadi: 

kumush  monometallizmida  –  kumush,  oltin  monometallizmida  –  oltin. 

Bulardan  tashqari  muomalada  mis  chaqalar,  shuningdek,  qiymat  bel-

gilari – kredit va qog„oz pullar ham mavjud bo„lgan. 

Bimetallizm uzoq vaqt saqlanib turdi. Masalan, AQSHda butun XIX 

asr  mobaynida  kumush  bilan  oltin  o„rtasidagi  rasmiy  tenglik  darajasi 

(paritet)  bir unsiya  oltin uchun  15-16  unsiya  kumushni  tashkil  etib  kel-

gan,  lekin  metallarning  bozor  kurslari  ancha  keng  o„zgarib  borgan.  Bu 

esa  doim  ham  oltin  foydasiga  bo„lavermagan.  O„tgan  asr  oxiriga  kelib 

kumush  sekin-asta  mayda  tanga holatiga  o„tib qoldi. 1933-yil  AQSHda 

bimetallizm tizimi butkul tugatildi. 

O„sha davrda, o„tgan asr oxiriga kelib, oltin ayniqsa katta ahamiyat 

kasb  etdi.  Oltin  monometallizmi  deb  ataluvchi  tizim  yoki  oltin  tanga 

andozasi

1

  kapitalizmgacha  ma‟lum  bo„lgan  barcha  pul  tizimlari  orasida 

eng barqaror mavqeni egalladi. Birinchi jahon urushi oqibatida aksariyat 

                     

1

 1929-1933-yillardagi  Buyuk depressiyaga qadar  jahonda  oltin andoza tizimi ustuvor edi.  Bu 

tizimga muvofiq har bir pul tizimi u yoki bu og„irlikdagi oltin bilan ta‟minlangandi. Mamlakatlar 

orasidagi tovar ayirboshlashda  vujudga keladigan saldo (qoldiq) oltin transferi  bilan to„lanardi. 

Chunki ayni shu metall jahonda to„lov va jamg„arish vositasi bo„lib xizmat qilardi. 

Metall pullar 

Monometallizm 

Bimetallizm 

---

 

49 

davlatlarda bu tizim ham barham topdi. Shu urushda qatnashgan barcha 

mamlakatlarda  (AQSHdan  tashqari)  banknotlarni  oltinga  almashtirish 

to„xtatildi,  oltin  tangalar  muomaladan  chiqib  ketdi  va  ularning  o„rnida 

qadrsizlanadigan qog„oz pullar paydo bo„ldi.