Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Axborot texnologiyasi tushunchasi ma’lumotlarni tayyorlash, qayta ishlash 
va foydalanish usullarini hamda turli xil hisoblash texnikasi vositalarini o’zida 
mujassamlashtiradi. Shu sababli ham, axborot texnologiyasi ma’lumotlarni 
saqlash, ishlash va uzatish kabi jarayonlarni texnik vosital
digan tizim sifatida o’rganiladi. 
injenerlar, davlatlar o’rtasida ma’lumot almashuvini ta
axborotlarni qayd etish, saqlash, ishlash va uzatish tizimining im
 
281

---

ettirad
sidan foydalanadi. Anna endi axborot 
texnol
 
bo’lishi muhim 
hissa 
uvchilarning 
hajmi 
o’sishini 
ta’min
. Jumladan, 
axborotni qayd qilish va saqlash usullari qoyalardagi belgilar, daraxt po’stlog’idagi 
rasmlar orqali boshlangan. Ho
agnit lenta, magnit disk, SD 
disk va boshqalar axborot tashuvchi vosita hisoblanadi. 
a ham o’zgartirib yubordi. Hozirgi paytda kabel va sputnik aloqa yo’llari orqali 
katta hajmdagi axborotlarni ham bir zumda tegishli joyga uzatish mumkin. 
Yangi axborot texnologiyasini hosil qilishda kompyuter alohida o’rin 
egallaydi. Kompyuterlarni yaratilishi bilan inson qiyin amallarni bajarishdan ozod 
bo’ldi va hisob - kitob ishlarini bajarish yanada tezlashdi. Zamonaviy kompyuterlar 
katta hajmdagi axborotlarni saqlash va talab bo’yicha tegishli ma’lumotlarni 
chiqarish imkoniyatiga ega. Har bir foydalanuvchi kompyuterga bog’lanish orqali 
axborotlarni ko’rsatuv oynasiga chiqarib olishi va undan foydalanishi mumkin. 
Kitobning chop etilish qog’ozli texnologiyaga asos solgan bo’lsa, 
kompyuterlarning paydo bo’lishi natijasida «qog’ozsiz» texnologiya yaratila 
boshlandi. Avval axborotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlari paydo 
bo’ldi. Telefon tarmog’i, axborotlarni uzatishning maxsus tarmog’i va boshqalarni 
yaratilishi kompyuterlarni o’zaro bog’lanishiga, hisoblash komplekslarini va 
taqsimlangan kompyuter tarmoqlarini yaratishga asos soldi.  
Axborotlashtirish usullari orqali kom
otlar bazasi, 
avtomatlashtirilgan axborot tizimi, 
aloqa tizimi va teleanjuman, 
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi va boshqalar yaratilmoqda. 
sini ishlab chiqish yo’li pastdagi rasmda berilgan. 
 turibdiki, axborot texnologiyasi hisoblash texnikasi, aloqa 
va ax
talarining o’zaro bog’lanishi orqali vujudga keladi. 
       
on axborot texnologiyasining 
asos
1. Axborotlarni yig’uvchi yangi vositalarning yaratilishi; 
2. 
rgan holda qayta ishlashning 
ga ega, 
i. Inson har doim axborot texnologiya
ogiyasining rivojlanish bosqichlari to’g’risida to’xtalsak.
Axborot texnologiyasining rivojlanishiga yozuvning paydo 
qo’shgan. So’ngra kitobning chop etilishi natijasida axborot tash
ortdi, bu esa o’z navbatida, ishlab chiqarish kuchlarining 
ladi.  
Axborotni ishlash texnikasi qadim zamonlarda paydo bo’lgan
zirgi vaqtda qog’oz, m
Axborot almashuvi jarayoni uni uzatishni ham o’z ichiga oladi. Bu maqsadni 
amalga oshirish uchun inson kur’er, aloqa, telegraf kabi usullardan foydalangan. 
Aloqa sohasida qilingan yangi kashfiyotlar axborotlarni uzatish imkoniyatlarini 
jud
pyuterlashgan ma’lum
elektron 
Axborot texnologiya
Rasmdan ko’rinib
borotni saqlash vosi
Texnika  sohasidagi  uchta  yutuq hozirgi zam
ini tashkil qiladi. 
Aloqa vositalarining rivojlantirilishi; 
3. Kompyuter orqali axborotlarni avtomatlashti
yo’lga qo’yilishi. 
Umuman olganda, zamonaviy axborot texnologiyasi axborot jarayonlarini 
avtomatlashtirishga asos soladi. Ba’zi axborot texnologiyalari o’z tarixi
 
282

---

boshq
lari, telefon tarmog’i va ko’rsatuv 
oynala
satuv oynasi va telefon raqamiga ega bo’lgan foydalanuvchilar bir 
vaqtni
borot bazasidan olishlari mumkin. Elektron pochta 
tizimi
rot 
xizma
ning o’rnini 
egalla
 
orotni yig’ish, qayta ishlash va 
uzatis
 
 
a – kompyuter tarmoqlariga va zamonaviy  aloqa 
texnik
motlarni masofaga uzatish 
 
’lgan jamiyatdir. 
 
,7 mln edi, 1989 – 14,6 mln., 1995 – 20,7 mln., 2008 – 37 mln. 
kishin
1900 
Teletsentr 
alari esa nisbatan yaqindagina paydo bo’ldi. quyidagi yangi axborot 
texnologiyalarini yaratish jarayoni bilan tanishamiz
. 
Kompyuter, o`zoq muddatli xotira vosita
ri asosida vidiotasviriy axborot xizmati, ya’ni videotekst nomli tizim hosil 
qilinadi. Ko’r
ng o’zida yuqoridagi tizimlarning abonentlari bo’ladilar va ular turli xil 
ko’rinishdagi ma’lumotlarni ax
 axborotli texnologiyaning ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. Bu tizimni 
yaratish uchun kompyuter, o`zoq muddatli xotira qurilmalari, tasvirlarni faksmillik 
holida uzatuvchi va ma’lumotlarni uzatish tarmog’i kerak. Elektron pochta axbo
tining yangi turi bo’lib, kelajakda u oddiy pochta xizmati
ydi. Biz yuqoridagi tizimlar bilan keyingi boblarda to’liq tanishamiz. 
 
Axborot texnologiyalari – ob’ekt holati, jarayon yoki xodisa to’g’risidagi 
yangi sifatdagi axborot olish uchun birlamchi axb
h vositalaridan birgalikda foydalanish jarayonidir. 
Telekommunikatsiy
 vositalariga  asoslanib ma’lu
Axborotlashgan jamiyat – jamiyatning ko’pchilik a’zolari axborot, ayniksa, 
uning oliy shakli bo’lmish bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va 
amalga oshirish bilan band bo
 
Masalan: AKShda o’kazilgan ijtimoiy taxlil natijalariga ko’ra xozirda 132 
mln. ishlayotgan odamlar uyidan chiqmasdan o’z faoliyatini yuritadi.  1980 yy. 
bu ko’rsatkich 5
i tashkil etgan. 
 
 
 
Televidenie 
1920  Koaksial 
kabel 
1949 
  
  
  
  
  
  
1895 
1951  EHM I-avlodi 
Radio 
  
  
  
  
  
  
  
  
1870 Kommutator 
1930 
Uzatuvchi elektron 
trubka 
1956  Raqamli aloqa tizimi 
  
  
  
  
  
  
1876  Telefon 
  
  
1960  EHM II-avlodi 
  
  
  
  
  
  
1850 Mikrofilmlar 
1938  Kserokopiya 
1962 Sputnik 
  
  
  
  
  
  
1839  Tasvirlash 
  
  
1962  Lazer 
 
283

---

  
  
  
  
  
  
1832 Telegraf 
1943  EHM 
1963 Ma’lumotlar 
bazasi 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
1970  EHM III-avlodi 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
1971  Mikroprotsessor 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
1980  Kalkulyator 
  
  
  
  
  
  
  
Kommunikatsio
  
  
  
1981 
aloqa tizimi 
n 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
1988  Kompyuter tizimi 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
1990  EHM IV-avlodi 
  
  
  
  
  
  
Teleanjuman 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Videoteks 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Elektron aloqa 
  
Rasm. Yangi axborot texnologiyasini ishlab chiqish yo’li
 
A
a
usiyatlari mavjud 
kirozi muommasi hal qilinadi 
2
 
3
iy shakli bo’lib qoladi. 
4
, qayta 
ot texnologiyalari global harakterga ega bo’ladi  va inson ijtimoiy 
a insoniyat tsivilizatsiyasini axborot yagonaligi shakllanadi. 
7
ing butun insoniyat axborot 
8
 
xborotlashgan jamiyatga o’tishda kompyuter va telekommunikatsiya 
xborot texnologiyalari negizida axborotni qayta ishlash sanoati yo`zaga keladi. 
Axborotlashgan jamiyatni o’zi xos x
 
1.  Axborot in
.  Boshqa resurslarga Karaganda axborotning ustuvorligi ta’minlanadi.
.  Axborot iqtisodiyoti rivojlanishning asos
.  Jamiyat asosida zamonaviy axborot texnologiyalari va texnikasi 
yordamida bilimlarni avtomatlashtirilgan tarzda yaratish, saqlash
ishlash yotadi. 
5.  Axbor
faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladi. 
6.  Barch
.  Axborot vositalari yordamida har bir insonn
resurslaridan foydalanish imkoniyatlari amalga oshiriladi. 
.  Jamiyatning boshqarishning va atrof muhitga ta’sir etishini  insoniy 
tamoyillari amalga oshiriladi. 
 
Axborotlashgan jamiyatning ijobiy holatlari bilan birga xavfli tomonlari 
ham mavjud: 
 
284

---

 
 toboro ko’proq ta’sir 
o’tkazishi. 
2. 
Axboro
xsiy xayotini 
bo`zib 
 rivojlanish bosqichlari 
axborotlarni  to’plash, qayta ishlash va kishilarga 
        M
da turli tuman axborotlarni avtomatlashtirilgan tarzda ishlab 
chiqadi. U axborot-hisoblash markazlarining mintaqaviy tarmoqlari, tashkilotlar, 
malar va ularning bo’linmalari infrastrukturalarini, hamda 
 Texnika Davlat qo’mitasi qoshida Axboratlashtirish bo’yicha bosh 
Boshq
3 yil may 
 oyida «Axborotlashtirish to’g’risida» O’zbekis-ton 
 
   qabul   qilinishi  bu   masalada   tub   buri-lish   yasadi. 
atimiz   zamonaviy   axbo-rot   texnologiyalarini  
  asosiy   yo’nalishlari  
rildi.  
d
U
  r
ivojlantirish, davlatning  barcha  
sub’ektlari  uchun  axborot  xizmatlarini  kengaytirish  
1. 
Jamiyatga ommoviy axborot vositalarining
t texnologiyalari insonlar va tashkilotlarni sha
yuborishi mumkin. 
3. 
Sifatli va ishonchli axborotlarni ajratib olish muommosi mavjud. 
4. 
Ko’pgina odamlarga axborotlashgan jamiyat muxitiga  moslashuv 
qiyin bo’ladi. 
5. 
Axborot texnologiyasini yaratuvchilar bilan is’temol chilar 
o’rtasida katta fark vujudga kelish xafi mavjud.   
 
 
O’zbekistonda axborotlashgan jamiyatning
 
 
Axborot  infrastrukturasi  - 
etkazish shart-sharoitlarni rivojlantirish imkonini beruvchi vositalar majmuasidir. 
U o’z ichiga quyidagilarni oladi: 
a’lumotlarning  davlat  miqyosidagi va mahalliy manbalari tizimi. Bu tizim 
EHM OS yordami
korxonalar, birlash
AIJlarini o’z ichiga oladi. 
        Aloqa  sistemasi  -  bu  elektron  pochta, teleks, vidioteks, telefaks ,aloqa 
vositalari va hisoblash texnikasining bir-biriga mushtarak bo’lib ketishi va 
boshqalar.Bular taraqiy eta borib,ma’lumotlar bilan taminlashning umumdavlat 
yagona tizimiga aylanadi. 
       1992 yil 8 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori 
bilan Fan va
arma to`zildi. 
 
 
 
 
 
 
 199
Respublikasi   Qonunining
Ushbu   qonunda   mamlak
rivojlantirish,axborot   xizmatlari   sohasida   kengaytirishni 
aniq-ravshan  belgilab  be
  
Vazirlar   Mahkamasining   1994  yil  2 dekabrdagi  far-moyishi   bilan  
O’zbekiston 
 Respublikasini 
 Axborot kontseptsiyasi 
 ma’qul-lan i.  shbu 
 
kontseptsiyada axborotlashtirish jamiyat  taraqqiyotining  ob’ek-tiv  ja ayoni  
ekanligi 
 ko’rsatib 
 o’tilgan. U 
 avval 
 mavjud 
 bo’lgan 
 axbo-rot 
 ayiri 
boshlashuvlar, pochta, tele- va radioaloqaning tabiiy davomidir. Axborotlashtirish  
 
kontseptsiyasi  3 ta  asosiy  maqsadga  yo’naltirilgan: 
1.     Zamonaviy axborot  texnologiyalarini r
 
285

---

2.      Iqtisodiyot  va  ijtimoiy  sohalarda  axborot  tizimlari  shaklla-nishiga  
ko’maklashish.  
3.      Mamlakatni  jahon  axborot  tizimlari  va  tarmoqlariga  ulash.  
  
 
 
Kontseptsiyaning asosiy qoidalari, vazifalari   hisobga   olingan   xol-da  
«O’zbekiston  Respublikasining  axborotlashtirishning  dasturi» ish-lab  chiqildi.  
1.      M
      A
logiyalarini   rivojlantirishning   olti   ustivor   yo’nalishi 
quyida
1.     D
k tizimlari.   
2.    E
rmog’i. 
4.     T
muxofaza   va  
soliqn
5.    M
 holatlarning  oldini  olish  va  xabar  berishning  axborot   
  
Dastur  3 qismdan  iborat:  
illiy  axborot- hisoblash  tarmog’ini  tuzish.  
2.      EHMni  matematik  va  dasturiy  ta’minlash.  
3.      Shaxsiy  kompyuter  bilan  ta’minlash. 
xborot   texno
gilardan  iborat:  
avlat  statika  tizimi, kredit-moliya  va  ban
lektron  ma’lumotlar  bazasi. 
3.    Fan- texnika  axboroti (FTA) ta
a’lim,  kadrlar   tayyorlash   va   qayta   tayyorlash,  ijtimoiy  
i  saqlash  sohalari  axborot tizimlari. 
a’lumotlarni  uzatish  va  aloqa  tizimlari. 
6.    Favqulotda 
tizimlari.  
Mazkur   dasturda   Vazirlik   va   Maxkamalar 
 axborot 
 tarmoqlari, Milliy 
 
axborotni   hisoblash   tarmog’ini   yaratish, kompyuterlar  va  hisoblash  texnikasi  
vositalarini   ishlab   chiqarishni   tashkil  etish, yangi  axborot   texnologiyalari  
sohasida kadrlar tayyorlashni takomillashtirish, hujjatlashtirishning   me’yoriy-
uslubiy   va   huquqiy   tizimini   yaratish   va  boshqalar  joy  olgan. Yuqoridagi  
ko’rsatilgan  vazifalarni  bajarish  bir  necha  bosqichda  amalga  oshirish  ko’zda  
tutilgan. 
 
286

---