Mavzu 13. AVTOMATLAShTIRILGAN ISh JOYLARI VA ULAR
NING ASOSIY TURLARI.
R E J A.
Kirish.
1. Avtomatlashtirilgan ish joyining ahamiyati, uning holati va ularni rivojlantirish
istiqbollari.
167
2. Mustaxissislarni avtomatlashtirilgan ish joylari bilan tashkiliy va
texnikaviy jihatdan ta’minlanishi.
3.O`zbekiston ulgurji bazalaridagi mutaxassislarning avtomatlashtirilgan
ish joylari:
a) Tovarshunos - iqtisodchi AIJ.
b) iqtisodchi - rejalashtiruvchining AIJ.
v) Baholar bo`yicha iqtisodchining AIJ.
4.Buxgalterning AIJ.
Avtomatlashtirilgan ish joyi (AIJ) o`z ishi joyida joylashgan mutaxassisning
axborot va hisoblashga ehtiyojlarini ta’minlovchi apparat hamda dasturiy vositalar
oylariga yakinlashtirish
mutaxassislar akliy mehnatini avtomatlashtirish shakllaridan biridir. Bu narsa
odam bilan mashinaning o`zaro munosabatidagi ruxiy tusikka barham beradi.
1.Avtomatlashtirilgan ish joyining ahamiyati, uning holati va ularni
rivojlantirish istiqbollari.
Xo`jalik yuritish mexanizmini takomillashtirish, yangi samarali va ildam
to`zilmalarni izlash, boshqaruvning hozirgi zamon usullaridan foydalanish so`ngi
yillarda matlubot kooperatsiyasi faoliyati uchun xos bo`lib qolmoqda. Bu
jarayonlar bozor iqtisodiyotiga o`tish munosabati bilan yangi mazmun kasb etadi.
Bunda boshqaruv faoliyatida hisoblash texnikasi vositalaridan foydalanishiga
muhim ahamiyat berilmoqda. Avtomatlashtirilgan ish joylari yaratish boshqaruv
vazifalarini avtomatlashtirish uchun elektron hisoblash mashinalaridan
foydalanishining.Bu bobda matlubot kooperatsiyasi tizimidagi mutaxassislar
avtomatlashtirilgan ish joyini rivojlanshtirish, tashkiliy va texnik jihatdan
ta’minlashning holati hamda istiqbollari ko`rib chiqiladi, buxgalter
avtomatlashtirilgan ish joyini axborot bilan ta’minlash tavsiflanadi, matlubot
kooperatsiyasi tashkilotlari va korxonalaridagi buxgalterning tovar ishlari
(operatsiyalari) hamda buxgalteriya hisobining boshqa uchastkalari yo`zasidan
buxgalteriya bo`yicha avtomatlashtirilgan ish joyi tadqiq etiladi.
Avtomatlashtirilgan ish joylar yaratishda erishilgan so`ngi yutuqlardan foydalanish
istiqbolli yo`nalishdir. Hozirgi vaqtda matlubot kooperatsiyasidagi boshqaruvning
turli darajalarida boshqaruv vazifalarni avtomatlashtirish darajasi turlichadir.
Chunonchi, respublika kasaba uyushmalari darajasida boshqaruv vazifalari o`rtaga
53 fond, viloyat kasaba uyushmalari jamiyatlarida -8,7 fond, ulgurji bazalarda-10,2
fond, matlubot jamiyatlarida - 2,3 fond avtomatlashtirilgan. Umumiy matlubot
kooperatsiyasida axborotning taxminan 6 fondi avtomatlashtirilgan tarzda
ishlanmoqda.
majmuidir AIJ muxitidagi mutaxassisdan amaliy va tizimiy dasturlash bo`yicha
maxsus bilimlar talab kilinmaydi. Undan urganilayotgan xodisaning ashyoli
sohasidagi muljal ola bilish talab etiladi.
EHM foydalanuvchilarining bevosita ish j
168
O`zbekiston matlubot uyushmasida axborotni ishlashning
vtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish va ishlatish masalalari bilan Bosh hisoblash
arkazi (BXM) shug`ullanmoqda.
Hozirgi vaqtda 20ta ulgurji bazada, 42ta chakana savdo korxonasi va
matlubot jamiyatida, 7ta umumiy ovqatlanish korxonasida axborot
avtomatlashtirilgan tarzda ishlanmoqda. Ulgurji bazalarda mutaxassislarning 129ta
avtomatlashtirilgan ish joylari ishlab turibdi.
Kelajakda axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy etish
ko`lamlarini kengaytirish, shuningdek ishlab turganlari samaradorligini oshirish
ko`zda tutilmoqda. Xozir avtomatlashtirilgan tizimlar Toshkent, Samarkand,
Buxoro, Andijon va Fargona viloyatlarida ishlab turgan bo`lsa, 2000 yilgacha
o`lga
umkin. Buning ustiga
matlubot
xajmi kichiq bo`lib, hozirgi
HMlar
atlashtirilgan tarzda ishlash va saqlash uchun
avtomatlashtirilgangan ish joylari.
a
m
b
n davrda bunday tizimlarni O`zbekistonning barcha viloyatlarida va
Qoraqalpog`iston Respublikasida yaratish muljallanmokda. Bunda axborotni
ishlash texnologiyasi sohasidagi AIJlar e’tiborga olinadi.
2. Mutaxassislarni avtomatlashtirilgan ish joylari bilan
tashkiliy va texnikaviy jihatdan ta’minlanishi.
O`zbekiston mutaxassislari AIJlari ham shaxsiy EHMlar yaratilgan ES-
1022 xilidagi universal EHMlar yordamida ulgurji bazalar respublika uyushmasi
ma’lumotlarini ishlash avtomatlashtirilgan. Bu EHMlar tarkibida ES-7990 displey
majmui ishlatilmoqda, boshqarish qurilmasiga 32 tagacha terminalni ulash
mumkin. Terminlar sifatida ES-7927 xilidagi displeydan va klaviatura bilan
taminlangan ES-7934 yoki ES-7936 xilidagi faol ATsPlardan foydalaniladi.
O`zbekiston matlubot uyushmasining bosh hisoblash markazi asosan
axborotni ishlashni avtomatlashtirish loyihalarini universal EHMlar negizida
ko`paytiradi. Bizningcha, hozirgi vaqtda EHMlar negizida avtomatlashtirilgan
tizimlar yaratishni jadallashtirish zarur.
Ular asosida hisoblash shaxobchasini ham yaratish m
jamiyatlari darajasida ishlayotgan axborot
E
quvvati bu axborotni avtom
etarlidir. Shaxsiy EHMlarning axborot uzatish vositalari vaqtning muayyan
ko`lamida turli AIJlar o`rtasida ma’lumotlar ayirboshlashni ta’minlaydi.
AIJ ulgurji korxonaga ishlashning yangi shakllariga o`tish, axborotni
soddalashtirish, qog`ozdan qutulish imkonini beradi, chunki etkazib beruvchilar va
haridorlarni biriktirishni rejalashtirish, etkazib beruvchilarga tovarlar uchun
assortiment kesimida buyurtmalar tuzish, tranzit va ombor oborotining nisbatini
belgilash, tovar zaxiralari me’yorlarini qulay holga keltirish mumkin bo`ladi.
Bundan tashqari tovarlarni saqlash bo`yicha harajatlar va yo`qotishlarning
kamayishi, aylanma mablag`lar aylanuvchanligining jadallashuvi, tovar aylanishi
o`sish suratlarining ortib borishini hisobga olish va nazorat qilish usullarining
takomillashuvi, bir xillangan hujjatlashtirishni qo`llash ta’minlanadi.
3. O`zbekiston ulgurji bazalaridagi mutaxassislarning
169
O`zbekistondagi mutaxassislar AIJlari ulgurji savdo korxonalarida keng
tarkalgan. Tovarshunos sotuvchilar, buxgalterlar, reja rejalashtiruvchi iqtisodchilar
va baholar bo`yicha iqtisodchilar singari mutaxassislar o`z vazifalarni displeylarda
bajaradilar.
Barcha AIJlar yagona ichki axborot bazasidan foydalanishi tufayli
buxgalter AIJlarini o`rganish uchun boshqa mutaxassislar AIJlari to`g`risida
tushunchaga ega bo`lishi kerak. Binobarin, avval tovarshunos-sotuvchi, baholar
bo`yic
"Tovarlar jo`natishga tovar
kuzati
jo`natilganiga shaxsiy omborining
yurtma fakturalari (sut ikki hujjat jo`natma savdosining Toshkent Respublika
jo`nat
sida).
rma olishda TNBR tranzaktsiyasi bajarilgandan
aydonlariga
ar shaxslar hisobotlarini tuzish» vazifasi TNBN
hal etiladi. Displey ekranida videogramma paydo
et - faktura tartib raqami, ombor kodi, hisobot sanasi,
varlar summasi, tara summasi, ombor mudirining familiyasi va ismi-sharifi
ochish»
qami, tovar summasi, tara summasi singari rekvizitlari
Iqtisodchi-rejalashtiruvchining avtomatlashtirilgan ish joyi.
larga
h, haridorlar
znaryadkalariga ko`ra bunday to`plamlarni yo`qlab jo`natish rejasini
ha iqtisodchi AIJlarini ko`rib chiqamiz.
Tovarshunos-iqtisodchi (AIJ) avtomatlashtirilgan ish joyi.
O`zbekiston ulgurji savdo bazalarida tovarshunoslar videoterminal qurilma
(VTK)dan foydalanib, "Tovarlar kelishi bo`yicha hujjatlar tuzish", " Moddiy
javobgar shaxslar hisoblarini tuzishi", "Tranzit yo`qlab jo`natish to`g`risida
ma’lumotlar kiritish" tijorat vazifalarni ham qiladilar.
sh hujjatlari tuzish" vazifasini hal etish natijasida ichki mashina axboroti
bazasiga tegishli o`zgartishlar kiritish bilan birga quyidagi hujjatlar yozib olinadi,
kelib tushgan tovarlarga kelib tushish yo`q xatlari*, ular ortib junalganligiga schet-
fakturalar va tovarlar ichki siljitilganiga kelib tushish yo`q xatli* jo`natmalar ortib
jo`natilganiga tanlash varaqalari: tovarlar ortib
bu
ma bazasidagina yozib olinadi ), tovarlar ortib jo`natilganiga lotoreya
omborining buyurtma fakturalarni (faqat respublika ulgurji savdo baza
Schet - fakturasidan ko`chi
keyin ekranda videogramma paydo bo`ladi. Uning yoritilgan m
rekvizitlar maydonlarini kiritish kerak.
«Moddiy javobg
tranzaktsiyadan foydalanib
bo`ladi. O`nga baza kodi, sch
to
singari rekvizitlar ma’nolari kiritiladi. Shundan so`ng "Kiritish klavishini bosish
kerak".
Bu operatsiyalar to`g`ri bajarilgan bo`lsa, ekranda «Buyurtmani
degan yozuv paydo bo`ladi. OTS tranzaktsiyasi ekranga hujjat tartib raqam,
tashkilot kodi, maket kodi, hisobot sanasi, yo`qlab jo`natish turi, temir yul
kvitantsiyasining tartib ra
bo`lgan ko`p satrli videogrammani chiqaradi. Aniqlangan xatoliklar tufayli
buyurtma ochilmasa buyurtma ishini to`xtatish mumkin.
Kooperativ jo`natma savdosining Toshkent ulgurji bazasida iqtisodchi-
rejalashtiruvchining AIJidan baza buyutmalar bo`limida yo`q oluvchi
jo`natma to`plamlarini yo`qlab jo`natish seriyalarini shakllantiris
ra
shaklantirish va tuzatish, ombor bo`yicha oylik reja- buyurtmani shakllantirish:
jo`natma to`plamlarini yo`q oluvchilar, haridorlar kesimida yo`qlab jo`natish
rejasini hisobga olish va nazorat qilish: savdo nomenklaturasini olib borish uchun
170
foydalaniladi. Displeylar yordamida me’yoriy ma’lumotnomali axborotni olib
borish va shaklantirish bo`yicha buyurtmalar bo`limining tovarshunoslari quyidagi
vazifalarni bajaradilar:
- yangi tashkilotlar malumotlarini kiritish;
i to`g`rilash;
bo`yicha shaxsiy kartochkalar
foydalaniladi."
Baholar bo`yicha iqtisodchining avtomatlashtirilgan ish joyi.
cha me’yoriy-
tlarini tuzatadi; PNTni chiqarib
za kodi." tranzaktsiyasini
batta bajarish kerak. VVT tranzaktsiyasi yordamida yangi tovarlar bo`yicha
yidagi rekvizitlar kiritiladi: PNT, tovar kodi, tovar nomi, presko`rant artikuli,
ahosi, ulcham birligining kodi, tasniflash satrlari, naf, eng kichiq
ash-boglash, chegirmalar, ustamalar. Bular to`g`ri bajarilganda ekranda "PNT
xxxxx
4.Buxgalterning avtomatlashtirilgan ish joyi.
tilgan tushum sarf hujjatlari kiritiladi, nazorat qilinadi va
umotlar bazasidagi axborotni
ta’minlash";
-"Displeylardan foydalanib, K-2 shakli bo`yicha ildam axborotni
shakllantirish";
-"Displeylardan foydalanib, asosiy schetlar saldosini to`plash bo`yicha
ildam axborotni shakllantirish";
-"Displeydan foydalangan holda "Hujjat" ma’lumotlar bazasidagi axborotni
ta’minlash" vazifasi buxgalteriya hisobi;
-"Hujjat" ma’lumotlar bazasini shakllantirish va to`g`rilash bo`yicha
axborotni EHM da kiritish;
- tashkilotlar rekvizitlarin
- keraksiz tashkilotlar rekvizitlarini chiqarib tashlash;
- ma’lumotnomali axborotni ko`rib chiqish.
Yangi tashkilotlar ma’lumotlarini kiritish uchun TAV (PK(haridor), PL
(to`lovchi), GR (yo`q oluvchi)) tranzaktsiyadan foydalaniladi.
Iqtisodiy-rejalashtiruvchining avtomatlashtirilgan ish joyidan foydalanish
uchun boshqa funktsiyalarni (barcha to`plamlar
yuritish, jo`natmalar yo`qlab jo`natishga seriyani shakllantirish va xakozo)
bajaruvchi bir qancha tranzaktsiyalar ham xizmat qiladi.
Tashkilotlar rekvizitlari "KORPL (PK, GR) Tashkilot kodi "Tran-
zaktsiyadan
VTUdagi baholar bo`yicha iqtisodchi tovarlar bo`yi
ma’lumotnomali axborotni shakllantiradi va olib boradi, ya’ni yangi tovarlar
to`g`risidagi ma’lumotlarni kiritadi; tovarlar rekvizi
tashlaydi.
Ish boshlash oldidan "Ombor. Son kodi. Ba
al
qu
tovar birligining b
ur
x ma’lumotnomaga kiritilgan" degan xabar paydo bo`ladi.
Tovarlarni to`g`rilashda "VVTPNTX" tranzaktsiyasidan foydalaniladi.
Buxgalterning ish joylarida videoterminal qurilmalar yordamida ishlab
chiqish vedomostlari, buxgalteriya hisobining barcha schetlari bo`yicha saldo va
oborotlar kayd e
to`g`irlanadi.
Buxgalter AIJda quyidagi vazifalar hal qilinadi:
-"Displeydan foydalangan holda "Hujjat" ma’l
171
-buxgalteriyalar xodimlarini "Hujjat" ma’lumotlar bazasining holati
to`g`risida ildam axborot bilan ta’minlash;
-barcha shakllardagi buxgalteriya hisobotini belgilangan muddatlarda va
ma’lumotlar juda ishonarli tarzda olish uchun muljallangandir.
aktsiyalarga javoblar standart to`plash ishlab
iqilgan.
asi"
sarlavha qismi va grafalarining re
ga qat`iyan muvofiq ravishda,
uningdek berilgan tashkilot ichida yozuv xili va ishlash sanasiga ko`ra bo`linadi.
Vazifa quyidagilar uchun muljallangan:
-asosiy schetlar bo`yicha "Hujjat" ma’lumotlar bazasiga yo`qlangan
axborotni yo`qlashni ildam nazorat qilish;
-buxgalteriya xodimlarini asosiy schetlar saldosi bo`yicha ma’lumotlar
holati to`g`risid
-buxgalteriya hisobi chiqish hujjatlarini belgilangan muddatlarda
Kiritilgan va yo`qlangan axborotni nazorat qilish va hisobga olish uchun
displeydan yo`qlash protokollari, shuningdek ma’lumotlar yo`qlangan axborot
reestri har kuni (hisoblanadi) bosiladi.
Axborotni kiritishni boshqarish va turli tadbirlarni utkazish uchun quyidagi
tranzaktsiyalardan foydalaniladi.
Yozuv xili quyidagicha kodlangan:
11 - kirim harajatlarini yo`qlash;
12 - sarf harajatlarini yo`qlash;
13 - debitor oborotlarini yo`qlash;
14 - kredit axborotlarini yo`qlash;
15 - bank, kassa va boshqa hujjatlarini yo`qlash;
16 - debit saldoni yo`qlash;
17 - kredit saldoni yo`qlash.
Xatoliklarga yul quyilgan taqdirda displey bilan ishlash vaqtida buxgalter
mehnatini engillashtirish uchun tranz
ch
Axborot "Protokol" mashinogrammalariga "mashinogrammalar shapk
kvezitlar nali
sh
"Displeylardan foydalanilgan holda asosiy schetlar saldosini koplash
bo`yicha ildan axborotni shakllantirish" vazifasi echimida maqsad buxgalteriya
hisobi schetlari bo`yicha ma’lumotlarni shakllantirishni ildam nazorat qilish
jarayonini avtomatlashtirish, shuningdek chiqish hujjatlarini qo`lda ishlash va
axborotli ishlash vaqtini qisqartirishdir.
agi axborot bilan ta’minlash;
ma’lumotlarni juda ishonarli holda chiqarish uchun asosiy schetlar bo`yicha
axborotni shakllantirish.
Bu vazifaning joriy etilishi ma’lumotlarni yaxlitlab ishlashni ta’minlaydi,
buxgalteriya hisobi bo`yicha yagona axborot bazasidan foydalanish, shuningdek
joriy schetlar saldosi bo`yicha so`rov kirinishida ildam ma’lumotlar olish imkonini
beradi.
Buxgalterning displey ekranida aks ettirilgan so`rovlariga javoblar berilgan
vazifa bo`yicha kirish axboroti hisoblanadi, videogramma.
172
Bunda bosh buxgalteriya haridorning har bir chorakning dastlabki ikki oyi
holati bo`yicha mashinogramma olib, bazadan olingan barcha tovarlar kirish
qilingan qilinmaganligini tekshirish va debitorlik karzini tulash choralarini ko`rishi
kerak. Bundan tashqari, chorak sanaga mashinogramma bo`yicha hisob-kitoblar
muvofiqligi tekshiriladi.
Mutaxassislarning avtomatlashtirilgan ish joyida ular mehnatining ijodi
xususiyati usdi, ma’lumotlar yagona bazasidan foydalanish esa boshqaruv turli
xizmatlari axborotlari o`rtasidagi tafovudni tugatdi; tuziladigan ma’lumotlar,
ishlamlar soni kamaydi, ularni ko`paytirishga ehtiyoj qolmadi.
masi ulgu
aratish ustida ishlamoqdalar.
O`zbekiston matlubot uyush
rji savdosida mutaxassislar
avtomatlashirilgan ish joyining ishlab borishi iqtisodiy isloxot sharoitida
boshqaruv xodimlariga faol yordam ko`rsatmoqda. Bosh hisoblash markaziy
xodimlari ishlab turgan avtomatlashtirilgan ish joylarini yangidan takomillashtirish
va yangilarini y
Do'stlaringiz bilan baham: |