´збекистон республикаси олий ва ´рта



Download 248 Kb.
bet4/8
Sana20.06.2023
Hajmi248 Kb.
#952523
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
КХБОБЫ~1 ММ Кишлок хужалик Битотехнологияси

Кимёвий ва биологик мутадиллик;

  • Механик н°±таи назардан муста³камлик;

  • Фермент ва унинг субстрати учун °тказувчанлик;

  • Технологик жараёнлар учун зарур б°лган шаклда олиниши осонлиги (гранула, мембрана, вара± ва ³оказо ³олатда).

  • Реакцион шаклда тез кириш;

  • Ю±ори гидрофиллиги (иммобилизация жараёнини свли му³итга °тказиш учун)

  • Арзонлиги.

    Табиийки, бу талабларни барчасиг жавоб бераоладиган (ташувчи) лар й°±. Шу сабабли ³ам иммобилизация учун жуда ³ам к°п материаллардан фойдаланишга т°²ри келади..
    3.2.Органик полимерли ташувчилар.
    Бундай полимерларни икки синфга б°лиш мумкин: табиий полимерлар ва сунъий полимерлар. °з навбатида табиий полимерларни биокимёвий хоссаларга ±араб гурухларга б°лиш мумкин; полисахариддар, о±сил, липид табиатли ташувчилар. Сунъий, яъни синтез й°ли билан олинган полимерлар ³ам гуру³ларга б°линади: масалан, макромолекулаларни асосий занжирни кимёвий тузилишига ±араб, полиметилентик, полиамидлик, полиэфирлик ташувчилар ва Х.к.
    Иммобилизация ±илиш усули, ферментнинг хусусиятини ва ишлатилишига ±араб, «ташувчи»ларга бир ±атор ±ушимча талаблар ±°йилади: ковалент иммобилизация ±илинганда «ташувчи» ферментни фаоллигини белгиловчи ±исми билан бо²ланмаслиги лозим; ( ферментни фаоллик маркази °з ³олда б°лиши шарт), фермент фаоллигини пасайтириш хусусиятлари б°лмаслиги шарт.
    Иммобилизация ±илиш жараёнида ±°йидагиларни билиш лозим. «Ташувчи» ва фермент хар хил зарядларга эга б°лсалар, иммобилизация жараёни тез ва муста³кам кечади, аксинча бир
    26
    хил зарядга эга б°лсалар жараён ±ийин кечади. «Ташувчини» заррачалари ±анча кичик б°лса сорбция ±илиш хусусияти шунча баланд б°лади. Иммобилизация жараёнида к°про± полиметилен типидаги «ташувчи»лар бош±аларга кенгро± ишлатилади.
    3.3.Физикавий усул билан иммобилизация ±илиш.
    Ю±орида к°рсатиб °тилганидек, ферментнинг иммобилизацияси дейилганда, уни (ферментни) ±андай бир ало³ида фазага киритилиши сув фазасидан ажралиб турадиган ва шундай вазиятда °зини асосий хусусияти – субстракт ёки эффекторлар билан ало±ада б°лиш имкониятидан жудо б°лмаслиги тушунилади.ъ
    Шу ани±ликдан келиб чи±кан ³олда, физикавий иммобилизация ±иилиш усулини т°рт гуру³га б°лиш мумкин: 1) сувда эримайдиган «ташувчи» ларга адсорбация ±илиш; 2) гельтешикчаларига киритиш; 3) ярим °тказгич мембраналар ёрдамида ферментни реакцион тизимини бош±а ±исмдан ажратиш; 4) ферментни икки фазалик реакцион му³итга киритиш, бундай шароитда фермент сувда эрувчан ва иккинчи фазага киролмайди.
    Келтирилган классификация шартлидир, чунки бу усуллар орасида ани± ажримларни °рнатиш мумкин эмас. Масалан, гельтешикчаларига киритиш усули билан иммобилизация ±илишни, ярим °тказгич мембраналар ор±али ажратиб туриш деб ³ам ±араш мумкин. Шунга ±арамасдан бу классификация физикавий усуллар билан иммобилизация ±илишни бир тизимга солишда ёрдам бера олади.
    3.4.Адсорбацион иммобилизация ±илиш учун «ташувчи»лар.
    Адсорбацион иммобилизация учун ишлатиладиган «ташувчи»ларни икки синфга – органик ва ноорганик ташувчилар б°либ °рганиш мумкин. Ноорганик ташувчилар сифатида кремнезем, альюмин, титан ва бош±а элементлар, аль.мосиликатлар (лойлар), шиша, сопол, фаоллаштирилган кумир ва бош±алар кенг ишлатилади. Органик ташувчилар орасида кенг тар±алганлари ³ар хил полисахаридлар полимерли ионалмашув смолалари, коллаген, тову± суяклари ва бош±алардир. Ташувчилар кукун, кичик шарчалар, гранулалар сифатида ишлатилади. Баъзи бир ³олатларда Гидродинамик ±аршиликни пасайтириш ма±садида, тор парралел каналлар са±ловчи монолитлар сифатида ³ам чи±арилади. Ташувчиларни энг асосий хусусияти сорбация ±илиш ±обилияти,

    27
    тешикчаларининг размери, механик ва кимёвий бар±арорлигидир.




    3.5.Адсорбацион иммобилизация ±илиш усуллари.
    Адсорбация ±илиш й°ли билан иммобилизация ±илиш энг содда усуллардан б°либ, фермент эритмасини «ташувчи» билан аралаштириш й°ли билан амалга оширилади. Пишмасдан ферментни ювиб ташлагич, иммобилизация ±илинган фермент ишлатилишига тайёр б°лади. Адсорбацион иммобилизация ±илинган ферментларни олиш учун ±°йидаги услубий к°рсатмалардан фодаланилади. Статистик усул энг осон й°л б°либ «ташувчи» фермент эритмасига ташланиб (солиниб) ³осил б°лган аралашма, маълум ва±тга ташлаб ±°йилади. Иммобилизация ферментни °з °зидан диффузияси туфай ли бошлананиб, адсорбация билан тугалланади. Бу усулнинг камчилиги, фермент эритмаси билан «ташувчи» аралашмаси °зо± ва±т (бир неча кунга) ташлаб ±°йилиши лозим. Лаборатория шаротида к°про± аралаштириш усули ишлатилади. Бу усулда статистик усулдан фар±ли °ларо± фермент эритмаси билан «ташувчи» доимий равишда ралаштириб турилади. Аралаштириш учун магнит аралаштиргич, механик аралаштиргич ёки микробиологик тебратгичдан фойдаланиш мумкин. Бу усул олдингисидан анча устун туриб «ташувчи» сат³ида ферментни текис жойланиши белгилаб беради. Ьаъзида адсорбацион иммобилизация ±илиш учун электрочуктириш усулидан фойдаланилади. Бунинг учун фермент эритмасига иккита электрод туширилади, улардан биттасини сат³ида бир ±атлам «ташувчи» суртилган б°лади. Электродлар токка °ланганда фермент сат³ида фаол гуру³лар (-NH2;-COOH ва ³.к.) ³исобидан “ташувчи” са±ланаётган электрод томонидан ³аракат ±илади ва унинг сат³ида ч°кади.
    3.6.Ферментлар адсорбациясига таъсир этувчи омиллар.
    Адсорбация °тиш ажарёни ва фермент билан «ташувчи» орасидаги бо²ни муста³камлиги, к°пчилик ³олларда иммобилизация ±илиш шароитига бо²ли± б°лади.
    Ташувчини ²оваклиги уда кичик б°лганда, ферментлар ²овакларга си²масалар, ферментлар учун ташувчилар сат³ининг маълум бир ±исмигина фойдали б°лади холос. Бундай пайтларда ташувчининг сорбация ±илиш имкониятлари жуда кам б°лади, бош±ача ±илиб айтганда, ²оваклар ±анча кичик б°лса, ташувчининг адсорбация ±илиш имкониятлари шунча кам б°лади. ¶овакларни оптимал ³ажмини биринчилардан
    28
    б°либ 1976 йилда Р.Мессинг таклиф этган. У шиша ва сопол материаллардан ташувчи сифатида фойдалана туриб, уларнинг ²овакларининг катталигини (³ажмини) °лчаб чи±ади ва ²овакларнинг катталиги фермент б°йидан тахминан 2 маротаба катта б°лган ³олларда ташувчини адсорбацион имкониятлари максимум б°лишини тажрибалардан исботлаб беради.
    3.7.рН белгилари.
    Реакция му³ити иммобилизация ±илиш жараёнида жуда катта а³амиятга эга, айни±са сорбация, электростастик °заро таъсир ёрдамида амалга оширилган ³олатларда. Бунга асосий сабаб рН °згариши билан о±сил ёки ташувчининг сорбация учун жавобгар б°лган ионоген гуру³ларни ионизацияси °згаради. Ионалмашув хоссаларига эга б°лмаган ташувчилардан фойдаланганда, сорбация о±сил ёки ферментни изоэлектрик н°±тасида малга оширилса яхши натижа беради. Аммо бу ±онуниятни четлаб °тиш ³оллари ³ам учраб туради. Масалан, альбуминни латексга сорбация б°лишини ³ар хил рН да °рганиб чи±илганда рН °рганиб чи±илганда бу жараён рН га ало±адорлиги W симон б°лганлиги, кумирда адсорбация ±илинганда эса оптимал рН 3 дан 6 гача °загириши, бу °згариш кумирнинг табиатига бо²ли±лиги исботланган.
    3.8.Ион кучи.
    Фремент билан ташувчи орасидаги бо²ланишнинг кучига таъсир этувчи орасидаги бо²ланишнинг кучига таъсир к°рсатувчи омилдир. Тузларни ю±ори концентрациясида ташувчи сиртидан электростатистик й°л билан бо²ланган ферментни си±иб чи±аради. Бош±ача ±илиб айтганда, ион кучининг ошиши билан ферменти десорбацияси ошиб боради. Баъзи ³олларда бунга аксинча тъсир ³ам учраб туради, буни о±силни «тузланиши» деб аталади.
    3.9.Ферментни концентрацияси.
    Эритмада ферментни концентрациясини ошиб борган сари, унинг сорбация б°лиши ва иммобилизация б°лган ферментни каталитик фаоллиги ошиб боради. Иммобилизация б°лган фермент концентрациясига нисбатан та±±ослаб °рганганда шу нарса маълум б°лдики, ферментни эритмадаги концентрациясининг ошиб бориши билан маълум ну±тагача ферментни каталитик фаоллиги ошиб боради ва ундан кйин °згармасдан ±олади ва ³атто камайиши ³ам мумкин текширишлар шуни к°рсатдики, ферментни фаоллиги ташувчи сат³ини бутунлай ±оплаб олгунга ±адар фаоллик ошиб боради, кейин эса фермент 2-чи, 3-чи ±ават ³осил ±илади ва ³.к.
    29
    охирида, ташувчининг энг тепа ±исмида ёпишган ферментлар фаоллик к°рсатади, тагида ±олганлари эса субстрат билан ало±а ±илолмайдилар ва °з-°зидан «ишсиз» ±оладилар. Шунинг учун ³ам иммобилизация б°лган ферментни фаоллиги камаяди.


    3.10.£арорат.
    £ароратнинг ошиши адсорбация жараёнига икки ³ил таъсир ±илади. Биринчидан, ³ароратнинг ошиши ферментни инактивациясига (денатурация) олиб келади, иккинчи томонидан эса ³ароратнинг ошиши ферментни ташувчи ²овакларига диффузиясини кучайтириш ³исобидан фермент фаоллиги ошишига олиб келади. Демак, адсорбация й°ли билан иммобилизация ±илишни оптимал шароити б°лиш керак. Бундай ³арорат адсорбация ±илинадиган ферментнинг табиати ва ташувчи сат³ига о²ли± б°либ, ³ар бир фермент ёки ташувчи учун ±атор тажрибалар ор±али топилади. Шундай ±илиб, ферментнларни, адсорбация й°ли билан иммобилизация ±илиш бир ±атор омилларга бо²ли± б°либ, фа±ат тажрибалар асосида ани± топилади. µ°йида фермент билан ташувчи орасидаги бо²ни кучайтиришга ³измат ±илувчи омиллар ³а±ида фикр юритамиз.
    3.11.Ферментни ташувчи билан бо²ланиш кучини оширувчи усуллар.
    Олдиндан модификация ±илинган ташувчиларга иммобилизация ±илиш. Ташувчининг олдиндан модификация ±илиш адсорбация кучини кескин оширишга олиб келади. Бундан таш±ари, фермент молекуласи атрофида махсус шароитлар ясаш ³исобидан, олдиндан модификация ±илинган ташувчида иммобилизация ±илинган фременти каталитик хусусиятлари ³ам ортиб боради. Бунинг устига, олдиндан модификация ±илмаслик адсорбация ±илинган фрементни фаоллигининг бутунлай й°±олишига олиб келиши мумкин. Масалан, агар ферментнинг муътадиллиги нордон шароитда паст б°лса, силикагелга сорбация ±илинган ферментнинг фаоллиги буиунлай й°±олади, чунки силикагельни сат³и нордон мухитга эга (рН±4,0). Бундай шароитга, иммобилизациядан олдин силикагельни маълум рН га б°лган буферда ферметни оптимум рН га т°²ри келган рН са±лаб туриш лозим б°лади.
    Худди шундай муаммо, фаол марказида металл са±лайдиган ферментлар билан ишлаганда келиб чи±ади. Бунга сабаб, баъзи бир ташувчилар °залирига металл ионларини тортиб олиш ±обилиятига эгалар. Бундай ташувчиларда
    30
    адсорбация ±илинган ферментлар, °з фаол марказидаги метални чи±иб кетиши ³исобидан фаолиятларини й°±отишлари мумкин. Бу ³олни бартараф этиш учун, ташувчи махсус металл ионлари са±ланган эритмаларда узо± ва±т ушлаб туриш ва шу туфайли уни металл ионига нисбатан б°лган эхтиёжини ±ондириш мумкин б°лади. Ташувчиларни металл ионлари билан т°йинтириш адсорбация йули билан иммобилизация ±илишни муътадиллаштиришда ³ам ишлатилади.
    3.12.Гель ичига киритиш й°ли билан иммобилизация ±илиш.
    Бу усулнинг мо³ияти шундай иборатки, фермент молекуласи, ±атти± полимер занжиридан иборат б°лган гель ³осил ±илувчи улчамли элакларга °рнатилади. Занжир бо²лари орасидаги масофа фермент молекуласидан кичик б°лганилиги учун, у ма³кам си±иблиб туради ва полимердан чи±иб кета олмайди. Фермент билан ташувчи орасидаги бо²нинг муста³камлигини оширувчи омил ролини, фермент ва ташувчи орасида пайдо б°лган водород бо²лари ³ам °йнаш мумкин.
    Полимер занжирлари орасидаги бушли± сув билан т°лдирилган б°лади. Масалан, акрил кислотаси ³осилалари орасида пайдо б°лган гелда, унинг концентрациясига ±араб 50 дан 90% гача сув б°лиши мумкин. Ферментларни гелда иммобилизация ±илишнинг икки усули бор. Фермент мономер эритмасида эритилади ва кейин полимеризация ±илинади. Бундай эритмага купчилик ³олларда буфункционал агентлар ³ам ±°шилад. Иккинчиси, П.Бертфельд ва Дж.Уэнлар ишлатган N-N2 метилен-бисакриламидни полимеризация ±илиш асосида олинадиган иммобилизацияланган ферментлар.
    3.13.Ярим °тказгич мембраналар ёрдамида иммобилизация ±илиш.
    Бу усул кичик молекулали субстратни сувдаги эритмаси, катта молекулага эга б°лган фермент эритмасидан ярим °тказгич мембрана субстратни осон °тказади, фермент эса мембранадан °таолмайди. Бу усулни ³ар хил модификацияси, ярим °тказгич мембраналарни олиш ва уларнинг табиати асосида яратилгандир.
    Микрокапсуллаш –усули биринчи б°либ, 1964 йилда Т.Чанг томоидан яратилган. Бу усул-ферментни сувдаги эритмасини микрокапсулалар ичига жойлаштиришидан иборат. Майда тешикли полимер плёнкалардан ташкил топган кичик коптокчалари иидаги ферментларни таш±арига чи±иши белгилаб ±°йилган. Капсулаларни олиш усуолига ±араб. Уларни ³ар хил б°лади (10 дан 100 микрометргача). Микрокапсулалар
    31
    олишнинг икки усули мавжуд б°либ, биринчисида ферментнинг сувдаги эритмаси ПАВ са±ловчи диэтилэфири билан кучли аралаштириш натижасида дисперс ³олатда °тказилади. ПАВ – бу ерда эмульгатор вазифасини бажаради. £осил б°лган эмульсияга, т°хтатмасдан полимернинг эфирдаги эритмаси ±°шиб боради. Полимер (нитрат целлюлоза), сувда эритмаслиги сабабли эмульсияга теккан жойда юп±а мембрана микрокапсула ³осил ±илади. Тайёр б°лган микрокапсула центрифуга ёрдамида ёки фильтратлаш й°ли билан ажратиб олинади.
    3.14.Ферментларни иммобилизация ±илишнинг кимёвий усуллари.
    Кимёвий усулларни бош±а усуллардан асосий фар±и кимёвий таъсир натижасида фермент билан ташувчи орасида ±°шимча ковалент бо²и пайдо б°лади. Бу усулда иммобилизация ±илинган ферментларни камида иккита устунлиги бор. Биринчидан, фермент ва ташувчи орасдаги ковалент бо², ³осил б°лган конбюганти ю±ори муста³кам ±илади. Бош±ача ±илиб айтганда фермент иштирокида реакцияларнинг рН, ³арорати ва бош±а параметрларини °згартириш, ферментни десорбациясига, шу туфайли олинадиган ма³сулотнинг ифлосланишига олиб келмайди. Бу эса айни±са медицина, ози±-ов±ат ма³сулотлари, аналитик ишлар учун реактивлар олишга °та му³им а³амият касб этади. Иккинчидан, кимёвий модификация ферментнинг фаоллигини ва муътадиллигини оширишга олиб келади. Фа±атгина кимёвий й°л билан, к°п н°±талик бо²ланишлар натижасида ферментнинг муътадилллигини ошириш мумкин. Бу усулнинг камчилиги, баъзи-бир ферментлар жараёнида °з фаоллигини й°±отиб ±°ядилар.
    3.15.Бактериялардан олинадиган энтомапотоген препаратлар.
    Саноатда ишлаб чи±ариладиган хамма микробли патоген препаратлар энг к°п ишлатиладиган ва кенг тар±алган препаратлар ³исобланади. Улар °зларининг зарарли ³ашоратларга нисбатан ю±ори даражадаги вирулентлиги, атроф-теваракдаги фауна ва флора учун умуман безарарлиги, зараркунандаларга нисбатан етарли даражада ю±ори тезликда таъсир ±ила олиши билан ажралиб туради. Дунё амалиётида 160 дан орти± зарарли ³ашоратларига ±арши курашда ишлатиладиган энтамопатологен бактериал препаратлардан фойдаланилади.

    32
    £амма энтопотоген бактериялардан тули±ро± °рганилгани граммусбат бактерия Bac.trurinliensis ³исобланади. Бу бактерия ³ашорат танасига кириб бориб, унинг танасига сентицимия юзага келтирувчи спора ³осил билан бир ±аторда, унинг асосида тайёрланган препаратнинг самарадорлигини оширувчи бир ±атор токсинли бирикмалар ³осил ±илади.


    Уларнинг ³ажми 0,5х1,3 дан 1х3,5 мкм гача °згариши мумкин. Улар органик эритмаларда эримайди. Кристаллар 100 гача ±издирилганда 30-40 мин.дан кейин парчаланади ва °зларининг токсинли таъсирини й°±отади. Кристаллар химиявий таркиби углерод, азот, водород, кислород, олтингугурт каби традицион моддалардан таш±ари, яна 19та элементдан иборат.
    £озирги ва±тда б-эндоксининг 12 серотиплари ва 15 варианти ани±ланган. Улардан энтомопатоген бактериал препаратлар ишлаб чи±аришда амалий а³амиятга эга б°лганлари ±°йидаги 4варианти ³исобланади: 1 серотипга таалу±ли турингиензис ёки берлинер: 3 серотипга таалу±ли алести, 4-серотипга таалу±ли дендролимус ва 5-серотипга таалу±ли галлерия.
    3.16.Замбуру²лар асосида олинадиган энтомопатоген препаратлар.
    Замбуру²ли препаратнинг ³ашоратга таъсири спораларнинг тана б°шли²ига тери ор±али киришдан бошланади. £ашорат танасига тушган замбуру² спораси °сиб гифга айланади, кейин мицелийга, ±айсики улардан гифли таначалар энтомопатоген замбуру²ларнинг инфекцияли бирлигини ташкил ±илувчи копидиялар ажралиб чи±ади. Конидиялар °сиб чи±±андан кейин то ³ашоратлар нобуд б°лишгача б°ладиган орали± ва±ти ³ашоратлар катта-кичиклигига ±араб 2 суткадан 8 суткагача давом этиши мумкин.
    Beauveria авлодига мансуб замбуру²лардан препаратлар олиш уларнинг B.bassiana vuill (60 орти± турдаги ³ашоратларни нобуд ±илади) ва B.tenella Del.(10 орти± турдаги ³ашоратларни нобуд ±илади) турлари асосида саноат ми±иёсида препаратларни ишлаб чи±аришга асосланган.
    £озирги пайтда B.bassiana (Bals).Vuill.ни гафолицети конидиоспорасини ташкил ±илувчи замбуру²ли энтомопатоген препарат-боверни ишлаб чи±ариш кенг й°лга ±°йилган. Тайёр ³олдаги бу препарат о± ёки кремсимон к°ринишидаги порошок б°либ, 1гр препаратда 1,5 дан 6 млрд. гача конидиоспор
    33
    мавжуд. Споралар билан бир ±аторда боверин активлиги замбуру²да синтез ±илинадиган токсин боверицин билан ³ам белгиланади. Бу препаратни к°пайиши де³±ончиликда ±°лланиладиган ядохимикатларни 90 гача ±ис±артиришга имкон беради. Шу билан бирга препарат инсонлар, исси± ±онли ³айвонлар учун зарарсиз.
    3.17.Вирусли энтомопатоген препаратлар.
    £амма энтомопатоген препаратлар ичида вирусли препаратлар ³ужайин ³ашоратга нисбатан °зининг °та спецификлиги билан характерланади. Улар одатда бир турдаги ³ашоратларгагина таъсир к°рсатади. Уларнинг бу я±±ол тор доирадаги таъсирининг °зи бу препаратларнинг инсон, флора ва фауна учун безарарлигини к°рсатади. Вируслар °зларининг но±улай таш±и таъсирларига (температура, намлик) °та чидамли б°либ, улар ³ашоратлардан таш±и ³олатларда ³ам 10-15 йилгача °з таъсирини й°±отмайди.
    £ашоратнинг вируслар билан касалланиши уларнинг ов±атланиши ор±али юз беради. £ашорат ичакларига тушган вирусли танача иш±орли рН да парчаланишни бошлайди. Эркинликка чи±±ан варионлар ичак деворлари ор±али ³ужайраларга °тиб, ядроларда вирусли репликацияси руй беради. Б°ш вируслар ³ужайраларни ³ам зарарлай бошлайди ва о±ибатда ³ашоратлар личинкаларининг нобуд б°лишига олиб келади.
    Вирусларнинг фар±ланувчи белгилари шуки, улар фа±атгина тирик т°±ималардагина к°пая олади. Бу эса °з навбатида саноат ми±иёсида вирусли энтомопатоген препаратларни ишлаб чи±аришда бир мунча ±ийинчиликлар т°²диради, чунки вирусларни к°пайтириш технологияси жараёнида фа±атгина тирик ³ужайин³ашоратларидан фойдаланиш талаб этилади.
    £озирги пайтда 3 хил вирусли энтомопатоген препаратларни ишлаб чи±ариш й°лга ±°йилган: вирин-ЭКС (карам совкасига ±арши), ЭНШ (ток ичак Курти касаллигига ±арши), АББ (америка о± ±оналарига ±арши).
    Текшириш учун саволлар.
    1.Иммобилизация нима?
    2.Адсорбация усулидаги иммобилизация нима?
    3.Кимёвий иммобилизиция нима?
    4.Физикавий иммобилизация нима?
    5.Антибиотик нима?
    6.Антибиотик ±айси гуру³га мансуб?

    34



    Download 248 Kb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   2   3   4   5   6   7   8




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling

    kiriting | ro'yxatdan o'tish
        Bosh sahifa
    юртда тантана
    Боғда битган
    Бугун юртда
    Эшитганлар жилманглар
    Эшитмадим деманглар
    битган бодомлар
    Yangiariq tumani
    qitish marakazi
    Raqamli texnologiyalar
    ilishida muhokamadan
    tasdiqqa tavsiya
    tavsiya etilgan
    iqtisodiyot kafedrasi
    steiermarkischen landesregierung
    asarlaringizni yuboring
    o'zingizning asarlaringizni
    Iltimos faqat
    faqat o'zingizning
    steierm rkischen
    landesregierung fachabteilung
    rkischen landesregierung
    hamshira loyihasi
    loyihasi mavsum
    faolyatining oqibatlari
    asosiy adabiyotlar
    fakulteti ahborot
    ahborot havfsizligi
    havfsizligi kafedrasi
    fanidan bo’yicha
    fakulteti iqtisodiyot
    boshqaruv fakulteti
    chiqarishda boshqaruv
    ishlab chiqarishda
    iqtisodiyot fakultet
    multiservis tarmoqlari
    fanidan asosiy
    Uzbek fanidan
    mavzulari potok
    asosidagi multiservis
    'aliyyil a'ziym
    billahil 'aliyyil
    illaa billahil
    quvvata illaa
    falah' deganida
    Kompyuter savodxonligi
    bo’yicha mustaqil
    'alal falah'
    Hayya 'alal
    'alas soloh
    Hayya 'alas
    mavsum boyicha


    yuklab olish