Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

Sharq mutafakkirlarining nutq odobi va

til mahorati haqidagi fikrlaridan

namunalar

Nahv nasrda va aruz nazmda aytilgan so`zning me’yorini o`lchovchi va xatosini tuzatuvchi aniq ikkita mezon bo`lib qoldi, lekin nahv bular ikkisiyaing umumiyrog’idir, chunki u nasrni ham, nazmni ham birgalikda o`z ichiga qamrab oladi...

Xullas, yaxshi nutq tuzish uchun nahv, aruz, mantiq fanlari hamkorligidan foydalanish zarur bo`ladi. Ularning birontasiga ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasi buzilishi qolgan ikkitasiga ta’sir qilmay qolmaydi.

Beruniy

* * *

Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so`rash va qanday javob berish (masalasi)ga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmdir deb tasdiqlayman.

Ikkinchi ilm grammatikadir: u jismlarga berilgan nomlarni qanday tartibga solishni hamda narsalar (substansiya) va hodisalarning (aksidensiya) joylashishi-ni va bundan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so`zlarni va nutqni tuzishni o`rgatadi.

Uchinchi ilm mantiqdir: ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o`rgatadi. Bu xulosalar yordamida biz bilmagan narsalarni billb olamiz hamda nima to`g’ri, nima yolg’on ekanligi haqida hukm chiqaramiz.

Abu Nasr Forobiy

* * *

…Yaxshi so`zlashga o`rgan va muloyim so`zlashdan boshqa narsani odat qilma, negaki, qanday so`zni gapirishni istasang, til shuni gapiradi. So`zni o`z joyida so`zla, joyida aytilmagan so`z, agar u yaxshi so`z bo`lsa ham yomon ko`rinadi.

Kaykovus. "Qobusnoma"

* * *

Kishi suxandon va notiq bo`lishi lozim

Kaykovus. "Qobusnoma"

* * *

Xalq oldida gapirganda so`zing go`zal bo`lsin, bu so`zni xalq qabul qilsin. Xaloyiq sening so`z bilan baland darajaga erishgaiingni bilsin, chunki kishining martaba-sini so`z orqali biladilar,... har kishining ahvoli o`z so`zi ostida yashringan bo`ladi.

Kaykovus. "Qobusnoma"

* * *

Ey farzand, so`zning yuz va orqa tomonini bilgil, ularga rioya qilgil, so`zlaganingda ma’noli gapir, bu notiqlikning alomatidir. Agar gapirgan vaqtingda so`zning qanday ma’noga ega ekanligini bilmasang, qushga o`xshaysan, bunday qushni to`ti deydilar!

Kaykovus

* * *

Shunday kishini notiq (suxango`y) deymizki, uning har so`zi xalqqa tushunarli bo`lsin va xalqning har so`zi unga ham ma’lum bo`lsin.

Kaykovus

* * *

O`ylamasdan so`zlama, har bir so`zni o`ylab gapir, to ayttan so`zingdan pushaymon bo`lmagaysan.

Kaykovus

* * *

Agar so`zni va ilmni yaxshi bilsang ham hyech bir so`zni buzma, to`g’ri ta’rifla. So`zni bir xil gapir. Ko`p bilu, oz so`zla, kam bilsang ko`p so`zlama, chunki aqlsiz kishi ko`p so`zlaydi, deganlarki, jim o`tirish salomatlik sababidir. Ko`p so`zlovchi hatto aqlli odam bo`lsa ham xalq uni aqlsiz deydi... .

Kaykovus

* * *

Bilib so`zla, so`z bilig sanalur

Yusuf Xos Hojib

* * *

Tilniig foydasi talaydir, ortiqcha hovliqma,

Goho til maqtaladi, goho so`kiladi.

Modomiki shunday ekan, so`zni bilib so`zla,

So`zing ko`r uchun ko`z bo`lsin, (u) ko`ra bilsin.

Yusuf Xos Hojib

* * *