|
8 - LАBORАTORIYA ISHI
RADIATSIYA. RADIAKTIV ZARARLANISHNI ANIQLASH
Bir qancha ilmiy-tekshirish muassasalarida va sanoat korxonalarida xar xil maqsadlar uchun radiaktiv moddalardan foydalaniladi. Masalan, mashinasozlik sanoatida radiaktiv moddalardan quyma detallardagi kamchiliklarni va payvand qilingan joylarning va detallarning sifatini aniqlashda keng qo`llanikladi. Kristalsomon moddalarning tarkibini tahlil qilish va avtomatlashtirishda ham radiaktiv nurlar yaxshi natija beradi. Iоnlashgan nurlar inson organizmiga zararli tasir ko`rsatib og`ir kasalliklarni kelib chiqishiga sababchi bo`lishi mumkin. Uning tasirida inson og`ir kasallik hisoblanadigan nur,oq qon kasalligi va har xil xavfli shishlar teri kasalliklariga duchor bo`lishi mumkin. Shuningdek ,ionlashgan nurlar tasirida genetic tasirlanish, yani keyingi avlodlarga ham tasir ko`rsatuvchi nasliy kasalliklar kelib chiqishi mumkin. Radiaktiv nurlarning eng xavfli joyi shundaki ,inson organizmida bu kasallik yaqqol namoyon bo`lguncha xech qanday belgiga ega bo`lmaydi. Aniqlagandan keyingi holat esa nihoyatda og`ir bo`lishi va ko`pincha o`lim bilasn tugashi mumkin.
Radiaktivlik –atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida boshqa bir atom yadrolarining hosil qilishidir. Radiaktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishklar deb ataladi, chunki bu nurlar tasir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar hosil bo`ladi. Bunday ionlovchi nurlanishlarga roentgen nurtlari radio va gamma nurlari, alfa va betta nurlarti
Shuningdek netron oqimlari kiradi. Alfa nurlari katta ionlashtirish xususiyatiga ega bo`lgan harakat doirasi katta bo`lmagan geliy atom yadrosining musbat zaryadlangan zarrachalari hisoblanadi. Harakat doirasi katta bo`lmaganligi sababli inson teri qavatigagina tasir qilib terini yorib kira olmaydi, shuning uchun uncha zararli emas. Beta nurlari radaiakttiv moddalarning atom yadrolari tarqatadigan electron yoki positron oqimidir. Bu nurlarning harakat doirasi ancha keng va yorib kirish qobilyatiga ega. Shu sabbali ham inson uchun xaflidir. Gamma nurlari ionlashish qobilyati katta bo`lmasada , katta yorib kirish kuchiga ega bo`lib yadro reaksiyalari va radiaktiv parchalanish natijasida vujudga keladigan yuqori chastotadagi elektro magnit nurlari hiisoblanadi.
Rentgen nurlari moddalarni electron oqimlari bilan bombordimon qilganda ajralib chiqadigan elektromagnit nurlaridir. Ularni har qanday electrovakum qurilmalarida hosil qilish mumkin. Bu nurlarning ionlashish xususiyatlari oz bo`lsada yorib kirish xususiyati nixoyatda katta. Radiaktiv nurlanishlarning malum muhitdagi tasirini aniq belgilash maqsadida nurlanishlarning yutilgan dozasi – Dyu tushunchasi kiritiladi.
Dyu = W/m
Bunda,
W- nurlantirilgan modda tomonidan yutilgan m ion nurlarining energiyasi, J; m- nurlantirilgan moddaning ogirligi, kg.
Yutilgan doza birligi sifatida rad qabul qiliongan. 1 rad- 1 kg ogirlikdagi moddaning 0,01 J energiya yutishga to`g`ri keladi. Rentgen va gamma nurlanishlarining miqdoriy tavsifi eksposition doza hisoblanadi.
De =Q/m
Bunda,
Q- bir xil electron zaryadlariga ega bo`lgan ionlarning yig`indisi,
Kl; m- havoning ogirligi,kg
Rentgen va gamma nurlanishlarning ekspozition dozasi birligi sifatida kulon/kilogram (K/kg) qabul qilingan.
Radiaktiv nurlarning inson organizmiga ta`siri
Radiaktiv moddalar ma`lum xususiy xossalarga ega bo`lib, inson organizmiga ta`sir qilishi natijasida xavfli vaziyat vujudga kelishi mumkin.
Radiaktiv moddalar ning eng xavfli tomoni shundaki, uning ta`sirini inson organizimidagi sezishn organlari sezilmaydi. Yani inson radiaktiv nurlar tasirida uzoq vaqt ishlashiga qaramasdan, ularning zararli tasirini mutlaqo sezilmasligi mumkin.
Inson organizmining radiaktiv nurlanishi ichki va tashqi bo`lishi mumkin. Tashqi tamondan nurlanish ma`lum tashqi nurlanuvchi manba tasirida kechganligi sababli, tarqalayotgan nurlarning kirib borish kuchi katta ahamiyatga ega.
Ichki nurlanish nur tarqatruvchi moddalar inson organizmining ichki tizimlariga, masalan, yemirilgan teri qatlamlari orqali qonga, nafas olish azolariga, o`pkaga va shilimshiq moddalarga , ovqat hazm qilish azolariga tushib qolgan taqdirda ro`y beradi.
Radioaktiv nurlanishlar tasirida organizimning umumiy qon aylanish tizimining buzilishi kuzatiladi. Bunda qon aylanish ritmi susayadi, qonning quyilish xususiyati yo`qola boradi, qon tomirlari ayniqsa,kapilyar qon tomirlari mo`rt bo`lib qoladi, ovqat hazim qilish azolarining faoliyati buziladi, odam ozib ketadi.
Radioaktiv nurlarning alfa va betta nurlar tashqaridan tasir ko`rsatadigan organizimning teri qavati yetarlicha qarshilik ko`rsata oladi. Ammo bu radiaktiv nurlar ovqat hazim qilish azolariga tushib qolganda ularning zararli tasiri kuchayib ketadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
