Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги ислом каримов номидаги

Эталонлар. Эталонлар хақида асосий маълумотлар

Катталик бирлигини қайта тиклаш ва сақлаш учун мўлжалланган ўта юқори (метрологик) аниқликдаги махсус ўлчаш воситалари эталон деб аталади ва бирлик ўлчамини узатишда метрологик занжирнинг олий звеноси ҳисобланади.

Эталон (ўлчашлар шкаласи ёки бирлиги эталони) - катталикнинг ўлчамини қиёслаш схемаси бўйича қуйи воситаларга узатиш мақсадида шкалани ёки катталик бирлигини қайта тиклаш ва (ёки) сақлаш учун мўлжалланган ва белгиланган тартибда эталон сифатида тасдиқланган ўлчаш воситаси ёки ўлчаш воситаларининг мажмуи.
Эталоннинг конструкцияси, унинг хусусиятлари ва бирликни қайта тиклаш усули мазкур катталикнинг моҳияти ва мазкур ўлчашлар соҳасида ўлчаш техникасининг ривожланиш даражаси билан аниқланади.
Эталон бир-бири билан чамбарчас боғланган камида учта (М.Ф. Маликов томонидан таърифлаган) ўзгармаслик, қайтарилувчанлик ва солиштирувчанлик белгиларига (аломатлари) эга бўлиши лозим.
Эталоннинг ўзгармаслиги деганда, у орқали қайта тикланган бирлик ўлчамини чегараланмаган вақт оралиғи мобайнида ўзгармасдан сақланган хусусияти тушунилади.
Ҳар хил ташқи таъсирлардан (харорат, босим, гравитацион ва бошқа майдонлар ва ҳ.к.) ёки эталонни ички тузилмасидан содир бўладиган барча ўзгаришлар, катталикни керакли аниқлик билан ўлчаш учун аниқ функцияда бўлишлигини таъминлаш зарур.
Узгармасликка қўйиладиган талаб эталонни конструкциясини танлашга, структурасига (тузилмасига), алоҳида элементларининг материалига, тайёрлаш технологиясига, сақлаш ва ишлатилишига муайян шартларни юклайди.
Эталонни ўзгармаслигини таъминлаш зарурати ўз вақтида бирликни қайта тиклашни табиийлик принқипини қўллашга олиб келди ёки ўлчаш бирлиги сифатида "ўзгармас бирликлар" ни танлашга тўғри келади.
Бундан икки юз йиллар аввал "ўлчовларнинг метрик тизими" тузилиб, таъсис этилган. Метрик тизим 1875 йил 20 майда Парижда 20 та мамлакатлар вакилларининг конференциясида қабул қилинган ва Метрик Конвенцияси номини олган. Конвенция метрик эталонларни сақлаш ва текшириш учун илмий муассаса сифатида Ўлчовлар ва тарозилар халқаро бюросини ҳам таъсис этди. Метрик тизимнинг жорий этилиши билан катталикларнинг бирликлари орасида муайян қонуният асосида ўзаро боғлиқлик борлиги аниқланган. Масалан, узунликнинг (метр) "ўзгармас бирлиги" сифатида ер меридианининг қирқ миллиондан бир улуши танланган. Улчовлар ва тарозилар XVII бош конференциясининг - ЎТБК (1983 й) қарорларига мувофиқ узунлик бирлиги метрни янги таърифи қабул қилинган. Бу таърифга, шунингдек қиймати 8,8418817.10^-12 F/m тенг деб қабул қилинган вакуумнинг электрик доимийлиги ε₀ ҳам киради.
Бунга яққол мисол қилиб, узунлик бирлигини янги таърифини
(П.1.4 қаралсин) келтириш мумкин, бунда фундаментал физикавий доймийлик (физикавий константа) - вакуумдаги ёруғлик тезлиги ишлатилади, ва бу таъриф бўйича текис электромагнит тўлқинларининг вакуумда тарқалиш тезлигини қиймати C₀- 299792458 m/s (аниқ) га тенг деб қабул қилинган.